سیڤان سەعید
کەجەکە لەدوای ئەو گۆڕانکارییەی کە لە دونیابینی ئۆجەلان و هاوڕێکانیدا هاتەکایەوە، دامەزرا. گۆڕانی فەلسەفیی و ئایدیۆلۆژیی بووە مایەی گۆڕانی تێروانینیان بۆ چەمکێکی زۆر هەستیار و گرنگ کە چەندین ساڵە هزر و مێشکی هەموانی پێوە سەرقاڵە و وەک لوتکەی ئامانجی نەتەوەیی دەدرێتە قەڵەم؛ دەوڵەت. دەوڵەت وەک رۆحی رەهای نەتەوە. وەک فریادڕەس و ناسنامەی نەتەوە. وەک خەون و هیوا و ئومێدی تاکەکانی هەر نەتەوەیەک دەدرێتە قەڵەم. بۆتە شتێکی پیرۆز و نکۆڵی لێنەکراو. لە خەیاڵی خەڵکدا بۆتە سەرچاوەی ئازادیی و سەربەستیی تاکەکانی نەتەوە. لەم پێناوەدا، تاکەکانی نەتەوە دەست لە خۆشیی و بەرژەوەندی و هەموو پرۆژەیەکی ژیانی خۆیان بەردەدەن و دەچن بەرەو پیری بەرژەوەندیی و سەروەری نەتەوەکەیانەوە و دەوڵەتەکەیان دەپارێزن. گەرچی ئەم خەیاڵە تەنها لە بۆشایی و لە ناخودئاگای خەڵکی کورددا جێگیربووە و هەرگیز نەبۆتە پڕۆژەیەکی جدیی، لانیکەم لە وێنەی پڕۆژە عەەبیی و تورکییە نەژادپەرستەکانی دەوروبەر کە لە راستیدا هەموویان بەشێک بوون لە پڕۆژەیەکی ئیستیعماریی و بە هیچ جۆرێک ناکرێ بە ناوی بزاوتی رەزگاریخوازیی راستەقینەوە بەناوبکرێن، بەڵام لانیکەم ئەم خەیاڵە بۆ خەڵکی کوردستان بۆتە مایەی پێهەڵگرتنێکی ناڕێکخراو لە پراکتیکی بزاوتی رزگارییخوازیی کوردیدا. دەستەواژەی “یا کوردستان یا نەمان” دەرهاویشتەی ئەو خەیاڵەیە کە دەخوازێ دەوڵەتێکی کوردیی سەربەخۆ لە وێنەی دەوڵەتانی دیکەی ناوچەکەدا بۆ خەڵکی کوردیش بێتە بوون.
بەدەر لەو هەموو ناڕوونیی و تێنەگەیشتنە لە ماهییەت و چەمکی دەوڵەت لە لای خەڵکی کوردستان، دەتوانین مەسەلەی دەوڵەت وەک گرێیەکی دەروونی بەناو بکەین. لەبەرئەوەی کە قەت دەوڵەتیان بە هی خۆیان نەزانییوە، خەڵکی کوردستان هەمیشە لە هەمبەر دەوڵەت دڕدۆنگ و دژ بوون. هەمیشە لە دەوڵەت قاچاخ و بێمتمانە بوون. لە هەمانکاتیشدا، هەمیشە بە حەسرەتی ئەو رۆژە بوون کە ئەوانیش وەک ئەو دەوڵەتانەی کە لەسەر ناوی عەرەب و ئێرانیی و تورکەکان ئاواکراوە، ببنە خاوەنی ئەو شتەی کە ئەوان هەیانە و ئەمانی لێ بێبەشکراوە. لەسەر ئاستی سیاسیی و ئیرادەی سیاسیی زۆرینەی حیزبە جیاوازەکانی کوردستانیش، بە هۆی وابەستەیی بەردەوامیان بە دەوڵەتە داگیرکەرەکانی کوردستانەوە، هەرگیز ئیجازەی ئەوەیان نەدراوە کە لانیکەم لە پەیڕەو و پرۆگرامی پارتەکەیشیاندا ئاماژە بەو خەونەی خەڵکی کوردستان بکەن. بۆ نموونە پارتیی دیموکراتیی کوردستانی ئێراق کە ئێستا دەستەڵاتداری یەکەمی هەرێمی کوردستانی باشوورە، لە هیچ قۆناغێکی ژیانی خۆیدا باسی لە دەوڵەتی کوردیی نەکردووە وەک ئامانجێکی نەتەوەیی. هەرگیز لە کۆنگرەکانی خۆیدا لە ئۆتۆنۆمی بۆ عێراق تا فیدراڵی بۆ هەرێمی کوردستان بەرەوژووری داوانەکردووە. ئەو هات و هاوارەی ریفراندۆمی ٢٠١٧ جگە لە پڕۆژەیەکی دەرەکیی و دنەدانی خەونی کوردەکان بۆ مەبەستی شەخسیی و حیزبیی و هەواڵگریی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی کوردستان هیچیدیکە نەبوو. هەربۆیە تا ئەمڕۆیش زۆرینەی رەهای خەڵکی کوردستان کە خەون بە دەوڵەتی کوردییەوە دەبینێ، جگە لە خەیاڵ و خەونێکی بێهودە جگە لە شکست هیچی لێ سەوز نەبووە و هەنگاوێک نەچۆتە پێش.
لەگەڵ ئەوەی کە خەڵکی کورد نەبۆتە خاوەنی دەوڵەتێک لە وێنەی دەوڵەتەکانی دەوروبەر، بەڵام لە پراکتیکدا، هەموو تاڵیی و ناشیرینیی و ستەمە جیاوازەکانی دەوڵەت و بێدەوڵەتیشی چەشتووە. چ زوڵمی دەوڵەتەکانی داگیرکەری کوردستان و چ پراکتیکی هەرێمی ئۆتۆنۆمەی کە لە باشووری کوردستان دامەزراوە، راستەوراست پراکتیک و وێنەی دەوڵەت نیشاندەدات. خەڵکی کورد زیهنییەتی دەوڵەتی پراکتیک کردووە. کەوابوو خەونێکی یەکجار بێمانایە خەڵکی کورد پێی وابێ ئەگەر لەجیاتی هەرێمی کوردستان ئەو کیانە ناوی دەوڵەتی کوردستان بێ لەوەی ئێستا هەیە باشتر دەبێ. لەوەش زیاتر، بگرە بێماناتریش ئەوەیە کە زۆرینەی کەسانی سیاسیی و ئەکادیمی و بە حساب شارەزا باس لە هەلومەرجی ناوچەیی و سیاسیی دەکەن لە موستەحیلبوونی بەدیهێنانی ئەم خەونەدا. لە راستیدا کێشەی سەرەکیی لەم بوویەرەدا، نائامادەیی خەڵکی کوردستان و بێئاگایییانە لەوەی کە دەیانەوێت و لە بەرژەوەندییان دایە، دوای ئەوەیش وابەستەیی و ناکارایی کاراکتەرە سیاسییەکانی کوردستانە کە بە هیچ شێوەیەک ئامادە نین لە پێناوی گۆرانکارییەکی گرنگ لە زیهن و ئاگایی خەڵکدا، پێگە و بەرژەوەندیی شەخسیی و بنەماڵەیی و حیزبیی خۆیان لەدەستبدەن. خەڵکی کوردستانیش ئەو ئاگایی و تێگەیشتنەیان نییە کە شۆڕشێکی زیهنیی و سەرتاپاگیر بکەن و خۆیان لەو رەوشی وابەستەیی و ژێردەستییەی دەوڵەتان و پارتە سیاسییەکانی وابەستە بە بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی کوردستان رزگاربکەن و ئەو سیستەمە شکستخواردووە ستەمکارە رابماڵن. بۆیە هەتا ئێستایش بازاڕی گوتاری دەوڵەت و خەونی دروستبوونی دەوڵەت هەر لە برەو دایە.
ئێستا کەجەکە دێت و ئەم سیحرە بەتاڵدەکاتەوە و دەڵێ ئەو بتەی کە بەو شێوەیە پیرۆزکراوە و خەڵکانیتر هەیانە و گیرۆدەی بوون، کورد کە لە سەد ساڵی رابردوودا چانسی دەسکەوتنی ئەو بتەی نەبووە، باشتر وایە بەدوای ئەو دەستکەوتە بێخێرەدا رانەکات. رەتکردنەوەی دەوڵەت لەلایەن کەجەکەوە لەسەر ئاستی هزریی و ئایدیۆلۆژی شتێکی ستراتیژیی و راستگۆیانەیە. مەسەلەکە تاکتیک و قۆناغبەندی خەبات و ئەو شتانە نییە. داڕێژەرانی هزری کەجەکە پێیان وایە دەوڵەت نەک فریادڕەس، بەڵکو سەرچاوەی نەهامەتییەکان و دەردەسەریی و خوێنڕێژییەکانی دووسەد ساڵی رابردوو، خودی دەوڵەت خۆیەتی. لەوە خراپتر، کاتێ دەوڵەت لەسەر بنەمای یەک رەنگ و یەک ناسنامە دادەمەزرێت (دەوڵەتی نەتەوەیی یان دەوڵەتی دینیی) ئیدی کارەساتەکە چەند بەرابەر دەبێ. لە کتێبەکانییدا کە بەناوی پارێزنامە لە زیندانی ئیمراڵیی نوسراون، ئۆجەلان زۆر بە دوورودرێژی لەسەر رەخنەی دەوڵەت رادەوەستێ و قسە لە بێچارەیی خەڵک و کۆیلەیی خەڵک بە هۆی سیستەمی دەوڵەتەوە دێنێتە زمان. مێژووی دوورودرێژی نوسراوی بە حساب خەڵک، هەرگیز مێژووی خەڵک نەبووە، مێژووی دەوڵەت و دەستەڵاتداران بووە.
کەجەکە ئەو شۆڕشە هزرییەیە کە دەیەوێ هەموو ئەو چەمکانە دیسانەوە پێناسە بکاتەوە و بیانخاتەوە جێگەی راستیی خۆیان. چەمکگەلی لە وێنەی سیاسەت، مێژوو، ئایین، شۆڕش، ئازادیی، خەڵک و نەتەوە پێویستیان بە رەخنەکرد و دووبارە پێناسەکردنەوە هەیە. کاتێک ئەو چەمکانە بە مانا تازەکانیان کە هەمیشە قابیلی گۆڕان و سەرڕاستکردنەوەی بەردەوامن، دێنە بەر باس و هەوڵی پراکتیک کردنیان دەدرێت، ئیدی سیحرەکانی دەوڵەت و ستەمکاریی بەتاڵدەبنەوە و ئیمکانی بەدیهێنانی ژیانێکی ئازاد و شایستە بە خەڵکی کوردستان دێتەدی. لێرەدا با دیسان ئەو پرسیارە بکەینەوە کە ئایا بە دەستهەڵگرتن لەو دەوڵەتە ستەمکارەی کە سەد ساڵە ستەمکاریی و شکستی خەڵک تۆماردەکا، کەجەکە وازی لە سەربەخۆیی خەڵکی کوردستان و هەوڵدان بۆ ئازادبوونیان هێناوە؟ وەڵامی پرسیارەکە بەئاسانی نەخێرە، بەڵام تێگەیشتن لەو وەڵامە ئەوکاتە مانادارە کە لە چەمکی ئازادیی و سەربەخۆیی تێبگەین لە دیدگای کەجەکەوە. لەلایەکی دیکەیشەوە، لە چوارچێوەی بەڕێوەبردنی سیاسەتی واقیعییدا، کەجەکە لە هەوڵ دایە بۆ دەستخستنی ستاتۆیەک بۆ خەڵکی کوردستان. ناو و فۆرمی ئەو ستاتۆیە هەرچییەک بێ، ناوەڕۆک و ماهییەتەکەی دەبێ پارێزەری ئازادیی و سەربەخۆیی خەڵکی کوردستان بێ. ئەوە راستییەکی دەستلێبەرنەدراوە لەلایەن کەجەکەوە.
لە پرۆسەی دروستکردنی دەوڵەتدا، لە سەدەی رابردوودا، هیچ حسابێک بۆ خەڵکانی ناوچەکە نەکرا. بەڵام لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا لەلایەن کەجەکەوە، هەمو حسابێک بۆ ناسنامەی خەڵکی کوردستان دەکرێ. بابەتی ناسنامەی خەڵک گرنگترین پایەی ئازادیی و بونیادیی ئەو نەتەوەیەیە کە کەجەکە هەوڵی بۆ دەدات. مانای نەتەوە لە فەرهەنگی کەجەکەدا، بریتی نییە لە نەتەوەی کڵاسیکی تاک-رەهەند لە وێنەی نەتەوەی تورک و عەرەب کە سەریکێشا بۆ فاشیەت و رەگەزپەرستییەکی ماڵوێرانکەر لە ناوچەکەدا. نەتەوە بریتییە لە یەکێتییەکی ئارەزوومەندانەی فرە-رەهەندی هەموو ناسنامە ئێثنیکیی و ئایینی و کەلتووری و کۆمەڵایەتییەکانی ناو چوارچێوەی کوردستانی گەورە. بریتییە لە هەماهەنگیی دەنگ و رەنگە جیاوازەکانی خەڵکی کوردستان و داننان بە یەکتریدا و مافی ژیان و چالاکیی هەموو ناسنامە جیاوازەکان هەرکەس بە رەنگ و دەنگی خۆی. ناوی کەجەکە ( کۆما جڤاکێن کوردستان) بۆ خۆی هەڵگری ئەم فەرهەنگەیە. بونیادنانی نەتەوەی کوردستان کە هەموو خەڵکی کوردستان بگرێتەخۆ، ئەو کیانە کۆمەڵگەیی و جڤاکییەیە کە لەلایەن کەجەکەوە رۆژانە هەوڵی بۆ دەدرێت. بۆ قایمکردن و مسۆگەرکردن و بەردەوامیدان بەو کیانە، کەجەکە چەمکی دیموکراتیک دەکاتە پاڵپشتی ئەو هزرە. بەڵام ئەم چەمکەیش دیسان هەمان ئەو دیموکراتیکە نییە کە لە دنیای باودا هەیە. نەتەوەی دیموکراتیک لە فەرهەنگی کەجەکەدا، بانگەشەی دیموکراسییەکی راستەوخۆی رادیکاڵ دەکا کە هەمیشە لە گۆڕان و خۆنوێکردنەوە و رەخنە لەخۆگرتندا بێ. نزیکەی دە ساڵێک لەمەوبەر کاتێ ئەم هزرانەم دەخوێندەوە و دەمخواست راڤەیان بکەم، زۆر زەحمەت بوو تەنانەت بیر لە پراکتیککردنیشیان بکەمەوە، بەڵام ئەگەر کەموکورتیش بن، ئێستا لە رۆژئاڤای کوردستان ئەم هزرانە لە حاڵی پراکتیک و خۆنوێکردنەوەی رۆژانە دان. ئەوە ئومێدێکی گەورەیە کە بتوانین بڵێین پرۆژەکەی کەجەکە و بونیادنانی نەتەوەی دیموکراتیکی خەڵکی کوردستان شتێکی مەحاڵ نییە.
بانگەشەی یەکێتیی نەتەوەیی بە مانای بونیادنانی ئەو نەتەوە دیموکراتیکەی کە هەموو رەنگە جیاوازەکانی خەڵکی کوردستان بتوانن لە یەکێتییەکی ئارەزوومەندانەدا بگەنە فۆرمێک لە خۆبەڕێوەبەریی و سەربەخۆیی لە بڕیارە تایبەتەکانی ژیانی خۆیاندا و هەماهەنگیی لە بڕیارە چارەنوسسازەکانی نەتەوەدا؛ ئەوە پڕاوپڕ ئەو بانگەشەیەیە کە کەجەکە دەیخوازێ. ئەم بانگەشەیە لەسەر ئاستی هزر و پراکتیکیش ئەوەیە کە لەلایەن کەجەکەوە رۆژانە باسی لێوە دەکرێ. مەخابن زۆرینەی خەڵک، (لەناویشیاندا هەندێ کەسی چالاکی ناو سیستمی کەجەکەیش) وادەزانن یەکێتیی نەتەوەیی بە مانای قەبوڵکردنی ئەو وابەستەیی و پاشڤەرۆیی و گەندەڵیی و خیانەتە زۆرانەی کە هەندێ لە پارتە سیاسییە کڵاسیکە کوردییەکان لە رابردوو ئێستایشدا تێوەیگلاون. هەربۆیە هەندێکەس بانگەوازەکانی کەجەکە بۆ یەکێتیی نەتەوەیی بە شکانەوە و پەشیمانبوونەوەی کەجەکە تێدەگەن لە هەمبەر ئازادیی و دژایەتیی وابەستەیی و ستەمکاریی. هەندێکی دیکەیش وەک تاکتیکی سیاسیی و ئیدارەدانی ئەو رەوشەی تێدەگەن. لە راستیدا کەجەکە دەیهەوێ بە شێوەیەکی واقیعی ئیدارەی ئەو رەوشە نالەبارەی خەڵکی کوردستان بکات کە لە ئەنجامی پراکتیکی ئەو پارتە وابەستە و نەریتییانەوە گیرۆدەی بووە. بەڵام هەرگیز تەسلیمی ئەو جۆرە سامناکە لە ژیان و پراکتیکی سیاسیی و هزری ئەو پارتانە نەبووە و نابێ، چونکە ئەوە راستەوڕاست دژی تەنیا مەبەستەکەی دروستبوونی سیستەمی کەجەکەیە کە ئازادییە. هەرکاتێ کەجەکە تەسلیمی ستەمکاریی و وابەستەیی بوو، ئیدی مانایەک بۆ بانگەشەی ئازادی نامێنێتەوە. وەک لە بەشی پێشوودا ئاماژەم پێکرد، دەکرێ ئەم بۆچوونانە جێگای رەخنە و ناڕوونی و رەتکردنەوە بن. بۆ تێگەیشتنی باشتر خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەدەبیاتی کەجەکە و ئەو کتێبانەی کە لەو بارەیەوە نوسراون. بەتایبەت کتێبەکانی ئۆجەلان زۆر روونکەرەوەی ئەو سیستمە و ئەو دونیابینییەن. لەبەشی داهاتوودا، هەوڵدەدەم لە سەر چەمکی ئازادیی هەڵوێستەیەک بکەم.
