هەواڵە هەمەڕەنگەکانی دونیا: هەفتەی رابردو چی رویدا؟

شەم جاف

من شەمم، دیسانەوە لەگەڵتانم بۆ ئەوەی دوایین هەواڵەكانتان پێ رابگەیەنم. رۆژی یەكشەممە كاتژمێر 9ی شەو وازم لە ئامادەكردنی هەواڵەكانی ئەو هەفتەیە هێنا.

ئەم هەفتەیە هەواڵنامەكەم كەمێك دواكەوت، بەهۆی ئەوەی لە وڵاتی نەرویج لە پشوودا بووم. بە شێوەیەكی نامۆ، كەشوهەوای ئۆسلۆ لەوەی بەرلین خۆشتر بوو. ئایا دەتانزانی ژاپۆنییەكان فێربوونە كە سەلەمۆن تێكەڵ بە سوشی بكەن، ئایا ئەمە بەهۆی وڵاتی نەرویجەوەیە؟ منیش ئەوەم نەزانی بوو.  

بەهەرحاڵ، لەكاتی سەفەر دام و دەمەوێ پێتان رابگەیەنم كە فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی حەلەب لە سووریا، بەوپێیەی لەوەتەی ساڵی 2013ەوە داخرابوو، ئێستا جارێكی دیكە كرایەوە (رۆیتەرز)- ئەمەیان شتێكی گرنگە.

ئێستا با چیتر لەو دڵەراوكێیە نەتانهێڵمەوە، دەمەوێ پێتان رابگەیەنم هەفتەی رابردوو چی روویداوە.

شەم 

هەفتەی رابردوو چی روویداوە؟

تیرۆریزم

ئەو تیرۆرەی كەسانی توندڕەوی راستڕەو ئەنجامیدەدەن، بۆتە بابەتێكی سەرەكیی

كەسێكی شێت و رەگەزپەرست، هێرش دەكاتە سەر دوو شیشە باڕی شاری هاناوی ئەڵمانیا و نۆ كەس دەكوژێت. ئەو كەسە كە تەمەنی 43 ساڵان بووە، دایك و دواتر خۆیشی دەكوژێت. قوربانییەكانیان كێ بوون؟ بێگومان خەڵكی ئەڵمانی بوون بە رەگەز و رەنگی جیاوازەوە. (گاردیان)

كاردانەوەكان

ئەنجیلا مێركل” رەگەزپەرستی و رق وەك دوو ژەهر وان.” 

جۆرج میوسێن، وتەبێژی پارتی (ئەی ئێف دی) ئەڵمانی كە دژی پەنابەرانن، گوتوویەتی”ئەمەیان تیرۆرێكە نە پەیوەندی بە راستڕەوەكان هەیە، نە بە چەپڕەوەكانیش، بەڵكو كارێكی شێتانەی كەسێكی شێواو و نەخۆشە.”

خەڵكانێكی دیكەی ئەڵمانیا كە هەڵگری رەنگە جیاوازەكانی دیكەن، گوتوویانە كە “ئێمە هەست بە سەلامەتی ناكەین لێرە لە ئەڵمانیادا. مێدیای ئەڵمانی پڕە لە نوسراوگەلێك كە لەلایەن خەڵكی جیاوازی ئەڵمانییەوە نوسراوە. ئێمە وا بیردەكەینەوە ئیدی ئەڵمانیا جێبهێڵین.”

ئەمە یەكەم هێرشی توندوتیژیی راستڕەوەكان نییە لە ئەڵمانیادا

هەر هەفتەی رابردوو، دەستەڵاتدارانی ئەڵمانیا توانیوویانە شوێنی خانەیەكی تیرۆرستی توندڕەوە راستڕەوەكان بدۆزنەوە كە پلانیان هەبوو هێرش بكەنەسەر چەندان مزگەوت لە شارە جیاوازەكانی ئەڵمانیا. (نیویۆرك تایمز)

لە حوزەیرانی ساڵی 2019ش، سیاسەتمەدارێكی نێوخۆش لەلایەن كەسێكی توندڕەوی راستڕەو كوژرابوو. (نیویۆرك تایمز) 

دواتر، پەرستگایەکی جو لە ئۆكتۆبەری ساڵی 2019 هێرشی كرایەسەر و دوو كەسیش كوژرابوون. (نیویۆرك تایمز)

ئەو هێرشەی كرایەسەر هاناو چی شتێك دەگۆرێت؟

خەڵكی ئەڵمانی لەبارەی توندڕەوە راستڕەكان چی دەڵێن؟ دەستەڵاتدارانی ئەڵمانیا، ماوەیەكی دوور و درێژە بەساردییەوە رەخنە لە توندڕەوە راستڕەوەكان دەگرن، بۆیە ئێستا بەڵێنیانداوە چاودێری زیاتر و پۆلیس دابینبكەن بۆ مزگەوت، فڕۆكەخانە، وێستگەی شەمەندەفەر و سنوورەكان. (نیویۆرك تایمز) 

ئەفریقا

ئایا خەڵكی گەنج لە ئەفریقا چۆن بیر لە كیشوەرەكەیان دەكەنەوە؟

نزیكەی 4200 كەس كە تەمەنیان لەنێوان 18-24 ساڵی بووە و سەر بە 14 وڵاتی جیاوازی ئەفریقا بوونە، پرسیاری ئەوەیان لێكراوە (ئایا هەستت چۆنە لەو وڵاتەی لێی دەژی؟) ئەو وڵاتانەی سەرژمێرییەكەی لێ ئەنجامدراوە بریتیبوونە لە: كۆنگۆ برازاڤایل، ئەسیوپیا، گابۆن، گانا، كینیا، مالاویی، مالی، نێجیریا، رواندا، سەنیگال، ئەفریقای باشوور، زامبیا و زیمبابۆی. 

بەهەرحاڵ، ئایا دەزانن گابۆن لەسەر نەخشە كەوتۆتە كوێ؟ نەخێرنازانن، باشە، كەواتە سەیری ئەو سایتەی خوارەوە بكەنەوە و زانیاری زیاتری تێدایە.

youdontknowafrica.com. 

ئەنجامی ئەو سەرژمێرییە چی بوو؟

خەڵكێكی زۆر هیوایان هەیە و وەڵامەكانیان جێگەی ئومێدە

لە%37ی خەڵكەكە بەو ژیانەی ئێستایان دڵخۆشن، لە %82ش پێیانوایە لە دوو ساڵی داهاتوودا ژیانیان زۆر بەرەو باشتری دەچێت.

خاڵە سەرەكییەكان كە لەنێو ئەو سەرژمێریەی نێو ئەو 14 وڵاتە دۆزراوەتەوە ئەمانەن:

لە %81ی باوەڕیانوایە بەكارهێنان و دەستگەیشتنیان بە تەكنەلۆژیا ژیانیان باشتر دەكات.

لە%51ی خەڵك رۆژانە چاودێریی هەواڵی رۆژانە دەكەن و %80ی بەلایەنی كەم هەفتانە چاودێری هەواڵەكان دەكەن. لە %72یشیان هێشتا لە رێگەی تەلەفزیۆنەوە سەیری هەواڵەكان دەكەن.

سیاسەت و شوناس:

لە %51ی خەڵك بەهۆی لایەنی نەتەوەیییانەوە دەناسرێنەوە، زیاتر لەوەی بە كەسێكی ئەفریقی بناسرێنەوە كە تەنیا لە %17یە. هاوكات ناسینەوەی بەهۆی هۆزەوە بریتیە لە %17، رەگەز %30، لایەنگری سیاسی %2.

لە % 63، پێیانوایە ئایyن رۆڵێكی سەرەكی دەگێڕێ لە ژیانی رۆژانەیان. لە ئەسیوپیا ئەو رێژەیە بریتیە لە %88 كە بەرزترینە، كەمترینیش لە گابۆنە كە لە %30یە.

زۆرینەكی رەها كە رێژەی %85ە پشتگیری لە ئازادیی رادەربڕین دەكەن، هەروەها رێژەی پارێزگاریكردن لە كەمایەتییە نەتەوەیییەكان بەرزبۆتەوە و گەیشتۆتە لە %80.

بەڵام لە %69 خەڵك لەدژی پاراستنی مافەكانی كەسانێك كە بریتین لە (هاورەگەزخوازان ، ئەوانەی رەگەزیان دەگۆڕن، ئەوانەشی كە نێرەمووكن).

ئەم سەرژمێرییە لەلایەن دەزگەی تویژینەوەی (ئیچیكۆتز)ی ئەنجامدراوە و بۆ تەواوی وردەكارییەكان دەتوانن سەردانی ئەم لینكە بكەن .

https://ichikowitzfoundation.com/african-youth-survey-2020-press-release/

سعودیەی عەرەبی

كچێك لە مەككەوە

راپەڕێكی كچ بە ناوی ئەسایل سلەی، لە وڵاتی سعودیە دووچاری كێشە بۆتەوە بەهۆی ئەوەی تەنیا ڤیدیۆیەكی خۆی بڵاوكردۆتەوە و نوسیوویەتی “كچێك لە مەككەوە”، بۆچی تووشی كێشە بووە؟ چونكە پێیانوایە ئەم جۆرە كارە دەبێتە هۆی لەكەداركردنی دابونەریتەكانی ئەو شارە پیرۆزە. هەربۆیە كاربەدەستانی شاری مەككە لە تویتێكدا نوسیوویانە “ئەو كچە و تەواوی تیمەكەی پێویستە لەبەر ئەم كارەیان سزا بدرێن.” (ئەلجەزیرە) 

بۆ زانیاریتان، مەككە پیرۆزترین شوێنی ئیسلامە، ئەویش كە كەعبەیە.

ئەم بابەتە وایكردووە هێرشێكی زۆرلە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بكرێتە سەر چەند بابەتێك لە وڵاتی سعودیەدا، لەوانەش وەك رەگەزپەرستیی و لێبوردەیی. 

زۆرێك لە خەڵك هاشتاگی (#You_Are_Not_Mecca’s_Girls )بەكارهێناوە وەك ناڕەزایەتییەك بەرانبەر ئەو كچە. ئەو كچە خۆی بەڕەچەڵەك خەڵكی ئەفریقایە.

لینكی ڤیدیۆ: https://www.youtube.com/watch?v=8RmliIhwlig

بەهەرحاڵ، ئەسایل سلەی یەكەم راپەڕی ئافرەت نییە لە سعودیەدا. لە حوزەیرانی 2018ش، راپەڕێكی سپی پێست بە ناوی لیسا، ڤیدۆیەكی بڵاوكردەوە كە تێیدا بەهۆی ئەوەی سعودیە قەدەغەكردنی لێخوڕینی ئۆتۆمۆبیلی لەلایەن ئافرەتانەوە هەڵگرتووە، ئاهەنگ دەگێڕێ. بە شێوەیەك كە جێگەی سەرسامیە، هیچ كەسێك بەهۆی ئەمەوە دڵگران نەبوو.  

باشووری سودان

دواجار، نوێترین وڵاتی جیهان ئاشتی بە چاوەكانی بینی

وڵاتی باشوری سودان تەمەنی تەنیا 9 ساڵە. هەفتەی رابردوو، سەركردەكانی وڵات كۆتایییان هێنا بە جەنگێكی حەوت ساڵەی نێوخۆ كە تیایدا نزیكەی 400 هەزار كەس بەناچاری ماڵ و حاڵیان جێهێشتووە. (ئەلجەزیرە) 

شەڕی نێوخۆی باشووری سودان لەسەر چی بووە؟

تەواوی ئەو كێشەیە ئەو كاتە دەستیپێكرد كە سەرۆك سەلڤا كیێر جێگرەكەی خۆی ریك ماچەری لەكاردوورخستەوە. سەرۆك سەلڤا كیێر پێی گوتبوو”تۆ دەتەوێ لەپشتەوەی من كارەكەم لێ بدزی و جێگەم بگریتەوە.” ئەویش لە وەڵامدا گوتبووی “نا ئەی پیاو، بە هیچ شێوەیەك بیرم لە شتی وا ناماقوڵ نەكردۆتەوە.” دواتر شتەكان بەرەو خراپتر دەچێت بەوپێەی هەردوو سەرۆك سەر بە دوو گرووپی نەتەوەیی جیاوازن، ئەوانیش دینكا و نۆیرن. هەردوولایەن یەكتری تۆمەتباردەكەن بەوەی لە كاتی جەنگدا یەكتری بە ئامانج دەكەن، هاوكات شەڕ و كوشتاریی لەلایەن هەدوولایەنەوە ئەنجامدراوە. 

ئەم رێككەوتنە چۆنە؟

ئەم رێككەوتنە ئەوەیە كە بۆ ماوەی سێ ساڵ ئەو دوو پیاوە بەیەكەوە كاربكەن تا ئەو هەموو ملیۆن خەڵكە ئاوارەیە و ئەوانەشی كە بوونەتە پەنابەر بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان. بەگوێرەی ئەم رێككەوتنە بێ، باشووری سودان پێدەنێتە قۆناغێكی نوێوە. 

هەندێ گومان لەسەر ئەو رێككەوتنە هەیە. “ئەم رێككەوتنە هیچ لەو كێشانە چارەسەرناكات كە ئێمە رووبەڕوویان بووینەتەوە، لەوانەش وەك: ناشیونالیزمی ئێثنیکیی، ململانێ بۆ دەستەڵات و لاوازیی دامەزراوەكان لەمەڕ حكومڕانیدا.” (دەزگای توێژینەوەی زەمباكەریی راوێژكاری)  

گرنگیی ئەم هەواڵە لەچی دایە؟

جەنگەكان دەبنەهۆی تێكدانی سەقامیگریی و بەرەوپێشچوون.

خۆراكی پێویست لەبەردەستدا نییە (هیومەن رایتس ۆچ)

ئەم رەوشە وادەكات نەتوانن چارەیەك بۆ ئەو هێرشە بدۆزنەوە كە چەندان ملیۆن كوللە كە رەنگە روو لە باشووری سودان بكەن، ئەم كوللانە زیانێكی زۆر بە دار و دانەوێلەكان دەگەیەنن. (بی بی سی)

باشووری سودان پارەی تەواویان لەبەردەستدا نییە. (بی بی سی)

زۆربەی خەڵك لەوێ توانای نووسین و خوێندنەوەیان نییە. (بی بی سی)

شوێنەوارناسی

بەم دوایییانە زانیمان كە مرۆڤی نیاندەرتاڵ كاتێ باوكیان دەمرێ، ئیدی دەیسوتێنن!

شوێنەوارناسان لە كوردستانی عێراق ئێسكەپەیكەری مرۆڤێكی نیاندەرەتاڵیان لە ئەشكەوتی شانەدەر دۆزیوتەوە. وایارە ئێسك و پروسكەكانی بەڕەچەڵەك هەر بۆ ئەو شوێنەی كوردستان دەگەڕێتەوە كە ئەمە شتێكی یەكجار نامۆیە. لەماوەی ئەو چەندین ساڵەدا ئەم یەكەم دۆزراوەی لەم جۆرەیە.

گرنگی ئەمە لەچی دایە؟

ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە مرۆڤی سەردەمی نیاندەرەتاڵ كاتێ باوكیان مردووە، ئیدی سوتاندوویانە…هاوشێوەی ئەوەی ئەمرۆ لە هەندێ شوێن دەكرێ. (بی بی سی)

ئێمە لەوانەیە بزانین كە دامەزرێنەری ئیمپراتۆریەتی رۆمانیش لەكوێ نێژراوە.

شوێنەوارناسەكانی ئیتاڵیا، لە كاتێكدا خەریكی هەڵكۆڵین بوون لەنێو كۆڕبەندی رۆمانەكان لە شاری رۆما، دەزانی چی روویدا؟ ئێسكەپەیكەرێكیان دۆزیوەتەوە كە پێدەچێ هی رۆمیلۆسی دامەزرێنەری ئیمپراتۆریەتی رۆمانی بێت. (فۆكس نیوز) 

هەواڵی ئابووری و وزە

بۆ یەكەمجار، لە ئێستادا جیهانی عەرەبی بووە خاوەن هێزی ناوەكی

بۆ یەكەمجار لە مێژوودا جیهانی عەرەبی بووە خاوەن هێزی ناوەكی. هەفتەی رابردوو، رێكخەران لە ئیمارات رایانگەیاندووە كە كارتیاكەر (مفاعل)ی بەڕەكە ئێستا بە شێوەی ئۆنلاین كەوتۆتەكار، ئەمەشیان گوزارشت لە چاندنی یەكەم هێزی ناوەكیی لەنێو جیهانی عەرەبیدا دەكات. (رۆیتەرز) 

ئەمە بۆچی گرنگە؟

ئەمەیان یانەیەكی تایبەتە. لە ئێستادا تەنیا 30 وڵات برەو بە هێزی ناوەكیی دەدەن، هیچ وڵاتێكی نوێش لەوەتەی چین لەساڵی 1990ەوە نەهاتوونەتە نێو ئەو یانەیەوە. 

ئیمارات چۆن ئەمەی بنیاتناوە؟

ئەگەر تۆ پرسیاری ئەمە بكەی، ئەوا جێگەی پێكەنینە. بنیاتنانی هێزی ناوەكیی ئاوا ئاسان نییە. ئەم پرۆژەی بەڕەكەیە بوودجەیەكی زۆری دەوێت، چەندان ساڵ دەخایەنێت و خودی بەرنامەكەش نزیكەی 14 هەزار لاپەرە نوسین لەخۆدەگرێت. بەڵێ، بڕە پارەیەكی زۆری دەوێت. تێچووی تەواوی ئەو پرۆژەیە بریتیە لە 24.4 ملیار دۆلار

ئایا ئیمارات بەهۆی نەبوونی نەوتەوە دووچاری كێشە بووە؟

لە راستیدا نەخێر، چونكە ئیمارات هێشتا لە پلەی سێیەم دێت لە وەبەرهێنانی نەوتدا. بەڵام هاوشێوەی سعودیەی دراوسێیان، ئیماراتیش دەیەوێت سەرچاوە ئابوورییەكانی هەمەڕەنگ بێت و هەر بەرهەمهێنانی نەوت نەبێت، هاوكات وەبەرهێنانی نوێش ئەنجامبدات. تا ساڵی 2023 چوار لەو كارتیاكەرانە دەكەونەكار و دەتوانن لە %25ی وزەی ئیمارات دابینبكەن. 

هەواڵی ئۆنلاین

ئایا دەتەوێ زیاتر بژی؟ بۆ ئەمە ئەپێك هەیە بەناوی (ئیكاریا Ikaria)

ئایا هەست بە سستی دەكەی؟ كەوابێ بیر لەو بیرۆكانە بكەوە كە سەرەتا رەتكراونەتەوە پێش ئەوەی لەلایەن خەڵكەوە دواتر قەبوڵ بكرێن.

لەبڕی ئەوەی ئەو هەفتەیە بەرنامەی لۆنگرید بەكاربێنی، ئەمجارەیان ئەوەتا چەند تویتێكم داناوە كە نزیكەی 40 چەمك لەخۆدەگرێت دەربارەی بنیاتنانی هەڵسوكەوت و بیركردنەوەت. 

https://twitter.com/G_S_Bhogal/status/1225561131122597896

دواجار تێبینیەكی پێكەنیناوی، بەڵام هەندێ مایەی دڵتەنگیشە

وەزیرێكی ئەندەنووسی گوتوویەتی” ئەندەنووسیا واپێدەچێ خاوەن 15 ملیۆن خانەوادەی هەژار بێت. بۆ ئەمە من چارەسەرێكم هەیە، ئەویش ئەوەیە كە دەوڵەمەندەكان لەگەڵ هەژارەكان هاوسەرگیریی بكەن، بەم شێوەیە كێشەكە چارەسەردەكەین، ئاوا باش نییە؟ (چەناڵی نیوز ئاسیا)

من مەبەستم… بەدڵنیاییەوە، ئەگەر هەركەسێكی دەوڵەمەند هاوسەرگیریی لەگەڵ سەد ژن بكات، ئەوا لەوانەیە كێشەكە چارەسەربێت.