مایكل رۆبن
تەنیا یەك میكانیزم هەیە بۆ تێپەراندنی ئەو دوورەپەرێزییە: ئەویش هەبوونی میدیایەكی ئازادە. تەنانەت رۆشنگەرترین سەركردەكان پێویستە ئالنگاریی لەگەڵ راوێژكارە هەڵبژێردراوەكانیان بكەن و ئەزموونیشیان تاقیبكەنەوە.
دورکەوتنەوەی کۆمەڵایەتیی (social distancing) وایكردووە هەموو مرۆڤەكان لە جیهاندا لەیەكتری دووركەونەوە و دوورەپەرێزی هەڵبژێرن. پیاوان و ئافرەتان پەستن لەوەی ناتوانن بەیەكەوە بچن بۆ بازاڕ، یان لەگەڵ هاورێكانیان لە رێستۆرانتێكدا پشوویەك وەربگرن، یان شانبەشانی سەدان هەواداری دیكە سەیری یارییەكی تۆپی پێ بكەن.
ئەم دووركەوتنەوەیە لەوانەیە شتێكی نوێ بێ بۆ هاووڵاتییانی ئاسایی، بەڵام ئەم دووركەوتنەوەیە لە كۆمەڵگە لایەنێكی راستەقینەی ژیانی سەرۆك و سەرۆك وەزیرانەكانە لەجیهاندا.
پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا نازناوی “تەنهاترین كار“ی پێبەخشراوە. زەروریەتی ئاسایش مانای وایە كە سەرۆك ناتوانێ بەئاسانی كاتی پشووی بەسەرببات و لێی بخولێتەوە. كاتێ دەچێتە دەرەوە، ئەوا وەك هەمیشە لەلایەن كۆمەڵێك پاسەوانەوە دەور دەدرێت. گومانكردن لەو هۆكارانەی لە دەست هەركەسێكە وا لە سەرۆك دەكات لەو ماوەیەی لە كۆشكی سپییە هیچ دۆستێكی بۆ پەیدانەبێ، لە راستیدا لەوانەیە چەند دۆستیش لەدەستبدات. كۆشكی سپی هاوشێوەی زۆرێك لە كۆشكەكانی سەرۆكایەتی و شاهانەییەكان، هاوشێوەی بەندیخانەیەكە كە بە توێژێكی زێر داپۆشرابێ.
كاتێ دۆناڵد ترەمپ دەستەڵاتی كۆشكی سپی گرتە دەست، پێیوابوو دەتوانێ بە شێوەیەكی جیاواز كارەكان بكات، بەڵام ئەویش نەیتوانی ئەمە بكات. دوای كێشە و چەڵەمەكانی سەرەتا، زنجیرەیەك لە كەسایەتی كارگێریی كلاسیكی هێنایەپێشەوە بەو مەبەستەی فەرمانەكانی بچەسپێنێت و دۆست و تەنانەت بنەماڵەكەی لە خۆی دووربخاتەوە. ترەمپ، لەوانەیە لە کۆبونەوەی بانگەشە سیاسییەکانی خۆی بخێنێتەوە ناو خەڵکەوە، بەڵام هیچ ئامادەبوویەك ناتوانێ بیوەستێنێ و بۆ ماوەی زیاتر لە 15 چركە قسەی لەگەڵدا بكات.
ئەم بارودۆخە دەكرێ لە رۆژهەڵاتی ناوەراست زەحمەتتر بێ. دوا ساتەكانی سەدەی بیستەم سەردەمی كودەتا، شۆرش و هەوڵەكانی تیرۆركردن بوو. عەلی عەبدوڵڵا ساڵحی كۆچكردوو، سەرۆكی یەمەن بۆ ماوەی زیاتر لە 30 ساڵ، بەردەوام خەریكی ململانێ بوو بۆ مانەوە و قایمكردنی دەستەڵاتەكەی هاوشێوەی ئەوەی “لەسەر سەری مارەكان یاری كردبێ“. چوار لەو پێنج سەرۆكەی پێش ئەو بوون، ئەوا یان لەكارلادراون یان تیرۆركراون، بۆیە ئەركەكەیان لەسەری قورستر كردبوو، خۆیشی دواجار لەگەڵ سەرهەڵدانی راپەرینە مەددەنییەكانی نێوخۆ و هەوڵی تیرۆركردنی، ناچاربوو رابكات.
سەرۆكی عێراق، سەددام حوسێن هاوشێوەی هاوتاكانی دیكەی وەك موعەممەر قەزافی، حوسنی موبارەك و حافز ئەلئەسەد، ئەندامانی خێزانەكەی و دۆستەكانی لەنێو هۆزەكەی وەك كەسانی نزیكی خۆی هێشتبۆوە و پاراستبوونی. هەریەك لەمانە هەوڵیدەدا پێگەی كوڕەكانیان بەرز بكەنەوە، بەڵام تەنیا حافز ئەلئەسەد لەمەدا سەركەوتوو بوو. لە ئێرانیش ئەمە هەتا ئاستی زیاتریش چووە. سەددام حوسێن لەگەڵ ئەمانەش پشتی بە رێگەی دوورەپەرێزی بەستبوو، بۆیە شەبیهی خۆی بەكاردەهێنا تا لەزۆر شوێنی گشتییدا لە شوێنی خۆی بینێرێت و مەترسیش لەسەر خۆی دووربخاتەوە.
هەر لە سەرەتای دەستەڵاتەكەیدا، عەبدوڵڵای دووەم پاشای ئوردن دەمامكی دەپۆشی تا خۆی لە فەرمانبەران و شوێنكەتووانی دادگا دووربگرێت، هەندێك لەو خەڵكانەش دووریان دەخستەوە لەو واقیعەی كە خەڵكی وڵاتەكە دووچاری هاتبوون. بەهەرحاڵ، ئەو بەردەوام لە دڵەراوكێیەكی قووڵ دابوو، هەرشتێك گونجاوبووایە دەیكرد تا حەسەنی مامی كە پێشتر شازادەی جێنشین بوو، تێكەڵ بە خەڵك نەبێت و كارلێكی لەگەڵیان نەبێت.
لەنێوسیستەمە شانشینەكانیش- نەوەك تەنیا ئوردن، بەڵكو مەغریب و وڵاتانی كەنداو- ئەوا بە شێوەیەكی تایبەت رەوشی ئەوانیش زەحمەتە. ئەو سەركردانەی لەنێو سوپادا سەرهەڵدەدەن نمونەش وەك لە میسڕ، ئەوا لەوانەیە زیاتر لە دوورەپەرێزییدا گەشە بسەنن، بەڵام هێشتا دەتوانن پشت ببەستن بەو كەسانەی كە بەیەكەوە خزمەتیان كردووە، چاڵاكیان ئەنجامداوە، نان و خەوتنیان هەر لەگەڵ ئەو كەسانە بووە لەنێو ئەو سەربازگانەی كە ساڵانی سەرەتای تەمەنیان تێدا بەسەربردووە. بەهەرحاڵ، لەو وڵاتانەی كە چاوەڕواندەكرێ كوڕەكان وەك جێگرەوە بگەنە كورسیی دەسەڵات، ئەوا دوورەپەرێزی كۆمەڵایەتی هەر لە منداڵییانەوە لەگەڵیان دێت. ئەو منداڵانە دەنێردرێنە قوتابخانەی تایبەت، هەرگیز لە دەرەوەی خێزانەكەیان تێكەڵ بە كۆمەڵگە نابن و نابن بە كەسانی كۆمەڵایەتی، هاوكات ئاوا بەئاسانیش لەگەڵ پیاوماقولان تێكەڵ نابن. دووركەوتنەوەی كۆمەڵایەتی ئاسایشت بۆ فەراهەم دەكا، بەئاسانیش دەتوانن تێبگەن لەو زەحمەتییانەی كە كۆمەڵگەكانیان دووچاری دەبنەوە.
زاناكانی بواری سیاسەت، دیپلۆماتكاران و تیۆرزانەكان دەتوانن لەمەڕ باشترین فۆرمی حكومەت لەنێوان كۆمەڵگە دیموكراسەكان و كۆمەڵگە تاك فەرمانڕەواییەكان (ئۆتۆكراسی)دا گفتوگۆبكەن، ئەمانە رازین لەوەی حكومەت چ شێوازێكی هەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەش پێیانوایە سەركەوتووترین حكومەت ئەوەیە كە خاوەن سەركردەگەلێكن كە وەڵامیان بۆ خەڵك هەیە و دەتوانن ناسنامەی ئەو كێشانە دیاریبكەن كە كاریگەری هەیە لەسەر كۆمەڵگەكەیان و رووبەروویان دەوەستنەوە. كاتێك سەركردە لەلایەن كۆمەڵێك لە ناسیاوەكانی دەور درابوو بەتایبەتی ئەوانەی دەیانەوێ سەركردە دوورەپەرێز بێ، یان ئەوانەی تەنیا دەتوانن بڵێن (بەڵێ و خەریكی سەرلەقاندن بۆی)، هەروەها ئەوانەش كە تەنیا ئەو شتانە بە سەركردە دەڵێن كە خودی سەركردە حەزدەكات گوێبیستیان بێَ، ئەوا دەكرێ ئەو سەركردەیە پەیوەندی لەگەڵ كۆمەڵگەكەی لەدەستبدات. ئەم دیاردەیە بۆ نمونە لە سعودیە بەرجەستە بووە. ئیبن سەعود سەركردەیەكی خێڵەكی خۆشەویستە و هەر ئەو بوو ئەو سعودیە مۆدێرنەی ئێستای بنیاتنا. ئەو، لەگەڵ خەڵكەكەی كارلێكی كردووە و لە نزیكەوە لێیان تێدەگات. كوڕەكانی لەو (رێز)ە تێدەگەن كە خەڵكەكە بۆ باوكیان هەیانە، بەڵام پارە و دەستەڵات دوورییەكی دروستكردووە كە تەنیا ئەو كاتە دوورییەكە زیاتردەبێ كاتێ نەوەی داهاتوو ئامادەبێ ئەو دەستەڵاتە پەیرەوبكات.
تەنیا یەك میكانیزم هەیە بۆ تێپەراندنی ئەو دوورەپەرێزییە: ئەویش هەبوونی میدیایەكی ئازادە. تەنانەت رۆشنگەرترین سەركردەكان پێویستە ئالنگاریی لەگەڵ راوێژكارە هەڵبژێردراوەكانیان بكەن و ئەزموونیشیان تاقیبكەنەوە. بەداخەوە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك هەرێمێك لەڕووی هەبوونی میدیای ئازادەوە تەنیا ململانێی رۆژئاوای ئاسیا دەكات بەوپێەی ئەوانیش لەم رووەوە هەژارن و خاوەن میدیایەكی ئازاد نین. لە راپۆرتی ساڵی 2019ی رێكخراوی (پەیامنێرانی بێ سنوور) و ئەو پلەبەندییەی ساڵانە بۆ وڵاتان دیاریدەكەن، تێیدا هاتووە كە نیوەی خراپترین ئەو دە وڵاتەی هێرشیان كردۆتەسەر میدیای ئازاد لە رۆژهەڵاتی ناوەراستن. عێراق یەكەمجارە پێش توركیا دەكەوێت، بەڵام هەردووكیان هەر لەنێو ئەو خراپییەدا دەخولێنەوە. ئەمە مانای ئەوەش نییە كە هەموو ئەوەی لە میدیا دەنوسرێ راست و دروستن، هەندێ لە میدیاكان پرۆفیشناڵییان زیاترە بەسەر هەندێكی دیكەوە. هەندێ رۆژنامەنووس راستگۆن، لە كاتێكدا ئەجێندای كەسیی كاری رۆژنامەوانی ئەوانی دیكەش دەفڕێنن و بەفیڕۆیدەدەن. بەڵام پێویستە لێبوردەیی بەرانبەر هەموویان پەیڕەوبكرێ، ئەگەر پێویست بێ، ئەوا دەبێ بەدرۆبخرێنەوە نەوەك كپبكرێن. لە توركیادا، رەجەب تەیب ئەردۆگان بەردەوام باسی لە بەرزبوونەوەی ئاستی ئابووری وڵاتەكەی دەكرد لە ساڵانی سەرەتای دەستەڵاتەكەیدا. بەڵام دواتر بە شێوەیەك كە رێكکەوت نەبوو، ئەو رەوشەی بەلاڕێدابرد هەروەك چۆن وڵاتەكەشی كردە” گەورەترین بەندیخانە بۆ رۆژنامەنووسان لە جیهاندا”.
لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەوە میدیا بوو نەوەك هاوپەیمانە سیاسییەكانی سەرۆك كە كێبركێی دۆناڵد ترەمپیان كرد لەمەڕ ئەو بەشل گرتنەی رێككارییەكان بەرانبەر ڤایرۆرسی كۆرۆنادا و پاڵەپەستۆشیان خستەسەر تا سیاسەتەكانی بگۆڕێت. بەهەرحاڵ، لە ئێران و تەقریبەن توركیاش، میدیاكاران نەیاندەتوانی ئالنگاری قسەكانی سەرۆكەكانیان بكەن تا ئەوكاتەی زۆر دواكەوتن و ڤایرۆسی كۆرۆناش تەواو تەشەنەی سەندبوو.
بەهاری عەرەبی بە شێوەیەك كە جێگەی سەرسامیە توانی یەخەی سەركردەكان لە تونس، میسڕ، لیبیا، یەمەن و سووریا بگرێت. بەدڵنیایییەوە، دەزگە هەواڵگرییەكانیان لەمەڕ ناڕەزایییەكانی خەڵك راپۆرتیان بۆ سەرووی خۆیان بەرز دەكردەوە، بەڵام سەركردە و سەرۆكەكانیان تێنەدەگەیشتن لەوەی كێشەكان چەند قووڵن. نەوەی نوێی سەركردەكان لەوانە لە ناسەقامیگیری سیاسیی بترسن، بەڵام سەرکوتکردن دیاریكردن و تێگەییشتن لە نیگەرانییەکانی خەڵک وندەکات، هەموو ئەمانە كۆمەڵگە بەرەو رێگەیەك دەبات كە تەقینەوەی توندوتیژی زیاتری بەدواوەدێت. رەخنەكانی میدیاكاران لەوانەیە ببێتە هۆی دڵتەنگی سەركردەكان و راوێژكارە نزیكەكانیان، بەڵام ئەوانیش ئەگەر كەسی بەتوانا بن و متمانەی تەواویان بەتواناكانیان هەبێ، ئەوا نابێ لەمە دڵتەنگ بن و پێویستە باشترین هیوا بۆ كۆمەڵگەكانیشیان بخوازن.
