میزۆپۆتامیا، لانکەی شارستانیەت بەرەو کوێ؟

مەدیحە سۆفی

میزۆپۆتامیا، ئەو دەڤەرە بەرین و بەپیتەی، خاوەنی سەرهەڵدانی یەکەمین شارستانیەتی سەر گۆی زەوییە،  ئەو سەرهەڵدانەی، ئێستاش هەموو ئەو بابەت و نووسینانەی لەمەڕ مێژوو، هونەر، یاسا، ئاودێری، دەستپێکی دەستنووس و کشتوکاڵی و تەلارسازیەوە ئامادە دەکرێن، بەبێ گومان سەرچاوەکانیان دەگەڕێنەوە بۆ مێژووی دێرینی مێزوپۆتامیا و بەتایبەتی بۆ سەردەمی سۆمەریەکان، ئەو مێژووە دەوڵەمەندەی مرۆڤایەتی فێری هەنگاوە ئەرێنیەکانی ژیان کرد، بەرەو باشترکردنی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی، بەنداو و بەربەستی لافاو، ئاسنگەری، فەلەکناسی، کەرەستەی کێڵان، گەمی دروستکردن،  پەیکەرتاشی و هەڵکەندن، کە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ پێش زاینی[[1] ]

شارستانیەت چییە؟ شارستانیەت بریتییە لە ڕەنگدانەوەی کۆمەڵێ گۆڕانی ئەرێنی لە ناوچەیەکی دیاریکراودا، کە تێهەڵکێش بەیەك و بە بنەماکانی نێو کۆمەڵگا دەبن، گەشە دەکەن و دەبنە هۆکاری سەرهەڵدانێك کە سەنگی سەقامگیری بواری ئابووری، کۆمەڵایەتی و پەرەسەندن دادەکوتێ، پاشتر دەبێتە چەقی تێڕوانین و ئاڵوگۆڕی بازرگانی و ئابووری لەگەڵ دەوروپشتیدا، هەروەها لە پێناو ئاوەدانکردنەوە، بوژانەوەی ژینگەی مرۆڤ و  خزمەتی مرۆڤایەتیدا پەرەدەسێنێت. ئەم سەرهەڵدانی شارستانیەتە زۆربەی بوارەکانی گرتووەتەوە و دەگرێتەوە، بەڵام ناوەندی ئەم گەشەندنە لە سەر خاکێکی وشك و برینگ بنیات نانرێت و سەرهەڵنادات، ئەوەی کرۆکی ئەم گەشەسەندنەیە تەنها گەنجینەیەکی بێوێنە و بێئەڵتەرناتیڤە، کە هیچ سامانێك ناتوانێ بەخستنەبری بێت، ئەویش (ئاو)ـە، دۆڵی ڕافیدەینیش بەهۆی بوونی ڕوباری دیجلە و فورات و ئەو داهێنانەی لە حوکمڕانی ئەو کاتەدا لە بوارە جیاجیاکاندا کرا، توانی ببێتە خاوەنی ئەو گەشەسەندنەی، کۆنترین شارستانیەتی لەلایەن سۆمەریەکانەوە و لە نێو دۆڵی ڕافیدێنەوە کە بە میزۆپۆتامیا ناسراوە، سەری هەڵدا.

لە کاتێکدا کە مێژووی دروستکردنی بەنداوەکان بەتایبەتی لەسەردەمی سۆمەریەکاندا، بۆ پاراستنی ژیانی دانیشتوانی کەنارەکانی دیجلە و فۆرات لە کاریگەری لافاو و بۆ گلدانەوەی ئاو بۆ کاتی پێویست، هەر لە میزۆپۆتامیاوە دەستی پێکردووە، هەروەها چاندنی بەرهەمی کشتوکاڵی بەتایبەتی گەنم و جۆ، یەکێك بووە لە سیما دیارەکانی ئەو ناوچەیە، لە سۆنگەی ئەم پیشە دێرینەوە، پەیوەندیەکی بەتین لە نێو ژینگە و ژیانی مرۆڤدا دروست بووە و ناوچەکانی دەوروپشتیشی پریشکی ئەم لێهاتوویی، پەرەسەندن، گەشەسەندن و ئاوەدانکردنەوانەیان بەرکەوتووە، داهێنانی سیستەمی ئاودێری ساکار لەو دەمەدا، بەڵگەی ئەو هەوڵدان و گەشەکردنەی هزرەی مرۆڤ بووە بۆ خۆگونجان لەگەڵ سروشت و خۆپاراستن لە لافاو و کارەساتە سروشتیەکان، لە هەمان کاتدا بۆ بەرهەمهێنانی قووت و زادی خۆیان نەك بۆ کۆچکردن و جێهێشتنی زێدی ئەو کاتەیان، هەر ئەم ئاوەدانکردنەوەیەش بووە، کە ئەو ناوچەیەی ئێستا پێی دەوترێت عیڕاق، کردووە بە لانکەی شارستانیەت.

ئەوەی لە دروستکردنی بەنداوی ئیلیسو و ژێرئاوکەوتنی شارەدێی دێرینی حەسەنکێف بینرا، ککاریگەری لەسەر شێواندن و وێرانکردنی ئەو شارستانیەتە دێرینە هەیە، کە هەموو ناوچەی میزۆپۆتامیا دەگرێتەوە

یەکێك لە سیماکانی ناوچەی میزۆپۆتامیا، زەلکاوەکانی (أهوار) خوارووی عیڕاقن، ئەم زەلکاوە سروشتیانە، بە جوگرافیایەکی سروشتی و دەگمەن لە جیهاندا ئەژمار دەکرێن و تەنها لە باشوری عیڕاقدا بوونی هەیە، ڕێکخراوی نێودەوڵەتی (یۆنیسکۆ)، لە کۆنگرەیەکی ساڵی ١٩٧٢ دا، بەگشتی بڕیاری پاراستنی ئەو شوێنە سروشتی و شارستانیانەی لە جیهاندا دا، بۆ ئەوەی وەکو کەلەپورێك بۆ نەوەی داهاتوو بمێننەوە، لە مانگی یولی ساڵی ٢٠١٦ دا، ئەم ڕیکخراوە ناوی زەلکاوەکانی خوارووی عیڕاقیشی وەکو بەشێك لە کەلەپوری شارستانیەت، خستە  نێو لیستی شوێنەوارە پارێزراوەکانی سروشت لە جیهاندا، کە نابێ بەهیچ جۆرێك هەڕەشە لە لەناوبردنیان بکرێت، یا لە بەر ئەگەری بوونی سامانی سروشتی وەکو وزە لەو شوێنەدا، تێکبدرێت، جگە لەوەی پاراستنی ئەم کەلەپورە کولتووری و سروشتیە، هەمئاهەنگی هەمەلایەنەی پێویستە و هەموو لایەك لێپرسراون لە مانەوەی.

تورکیا وڵاتێکە، بۆ هێنانەدی خەونە ڕەگەزپەرستیەکانی خۆی، نەك هەر بە هیچ شێوەیەك پاراستنی ئەو کولتوور و کەلەپورەی بۆ گرنگ نیە، بەڵکو ئامانجەکەی وێرانکردنی ئەو کولتوور و شارستانیەتەیە کە لەو دەڤەرە مێژوویەدا بنیاتنراوە، وەکو ئەوەی لە دروستکردنی بەنداوی ئیلیسو و ژێرئاوکەوتنی شارەدێی دێرینی حەسەنکێف بینرا، ئەو شارەی کەلەپوری زیاتر لە دە هەزار ساڵی پێش زاینی لە خۆ گرتووە، جگە لەوەی دروستکردنی سەرجەم ئەو بیست و دوو بەنداوانە و ئەو نۆزدە ویستگەی بەرهەمهێنانی کارەبایە، کە کاریگەری تەواوی لەسەر کەمکردنەوەی ئاوی ڕوباری دیجلە و فورات و پاشتر لەسەر وشکبوونی زەلکاوەکاندا هەیە، کاریگەری لەسەر شێواندن و وێرانکردنی ئەو شارستانیەتە دێرینە هەیە، کە هەموو ناوچەی میزۆپۆتامیا دەگرێتەوە.

لەگەڵ تەواوکردنی ئەو بەنداوانەی پرۆژەی گاپ لە تورکیا، بڕی گلدانەوەی ئاو لە هەردوو ڕوباری دیجلە و فورات دەگاتە نزیکەی سەد ملیار مەتر سێجا، بە پێی لێکۆڵینەوەیەکی ڕێکخراوی نێونەتەوەیی و ناوەندی یەکێتی ئەوروپا بۆ کاروباری ئاو، ئەگەر بەو ئاستەی ئێستا ئاوی دیجلە و فورات گل بدرێتەوە، دوور نیە ئەو دوو ڕوبارە تا ساڵی ٢٠٤٠ لەناوبچن و وشك بن.

ئەگەرچی گۆڕانی کەشوهەوا، دوبارەبوونەوەی وشکەساڵی و کەمبوونەوەی باران، زۆربوونی دانیشتوان، نالەباری سیستەمی دابەشکردنی ئاو و تێکچوونی، نەبوونی سیستەمێکی تەندروست بۆ بەڕێوەبردنی سامانی ئاو، ئەو فاکتەرانەن کە ئەوەندەیتر کێشەکانی ژینگەی عیڕاق بە گشتی و کوردستان بەتایبەتی سەختتر دەکەن.

ئەگەر یاسای نێودەوڵەتی بۆ سزادان هێشتا زیندوو بێت، دەبێ پێشێلکاریەکانی تورکیا، لەمەڕ گرنەوەی ئاو لە ڕۆژئاوا و عیڕاق و قۆرخکردنی، پەیڕەوکردنی سیاسەتی ئاو وەکو دەسەڵاتی سیاسی و فشار خستنەسەر وڵاتانی دەوروپشت لەلایەن تورکیاوە، وەکو تاوانێکی نێودەوڵەتی ئەژمار بکرێت

تورکیا جگە لەوەی چنگی شەڕ و داگیرکاریەکەی گەیشتووەتە قەرەباغ، لیبیا، ڕۆژئاوا (باکوری سوریا)، باشوری کوردستان، قوبڕس و دەریای سپی ناوەڕاست، سامانی ئاوی دیجلە و فوڕاتیش وەکو دەسەڵاتێکی سیاسی و کارتی فشار لەسەر وڵاتە دراوسێیەکانی بەرجەستە دەکات، بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ یاسا و ڕێسایەکی نێودەوڵەتی بۆ کاروباری سامانی ئاوی هاوبەش و ماڤی مرۆڤ  بکات.

ئەگەر یاسای نێودەوڵەتی بۆ سزادان هێشتا زیندوو بێت، دەبێ پێشێلکاریەکانی تورکیا، لەمەڕ گرنەوەی ئاو لە ڕۆژئاوا و عیڕاق و قۆرخکردنی، پەیڕەوکردنی سیاسەتی ئاو وەکو دەسەڵاتی سیاسی و فشار خستنەسەر وڵاتانی دەوروپشت لەلایەن تورکیاوە، وەکو تاوانێکی نێودەوڵەتی ئەژمار بکرێت و بچێتە ڕیزی تاوانە یەك لەدوای یەکەکانی، چونکە ئەوەی لە دەڤەری میزۆپۆتامیا دەگوزەرێ، سیاسەتێکی نامرۆڤایەتیە، کە نابێ نێودەوڵەتی فەرامۆشی بکات.

کورد نیشتەجێی بەشێکی میزۆپۆتامیایە، بەشێکی باشی مێژووی شارستانیەتێکی دێرین دەیگرێتەوە، هەوڵدان بۆ پاراستنی کەلەپوری کۆن، یەکێکە لە ئەرکە پیرۆزەکان، لەدەستچوونی کەلەپوری شارەدێی حەسەنکێف، زیانێکی گەورەیە لە مێژووی ئەو ناوچەیە، بەڵام لە کوردستانی باشوردا ئەگەری ئەرێنی هەیە، کە بتوانرێ لە لایەن زانکۆکانەوە، ئەو پارچە مێژوویانە بپارێزرێ، یا توێژینەوە و لێکۆڵینەوەیان دەربارە بکرێ.

میزۆپۆتامیا، ئەو مێژووە دێرینەی، بەهاوپشتی هەردوو ڕوباری دیجلە و فوراتەوە بووە سەرچاوەی ئەو سەرهەڵدانی شارستانیەتە، وا لە سەدەی بیست و یەكدا؛ بە هۆکاری ڕەگەزپەرستی، فشاری دەسەڵاتی ئاو، لاوازی هەیبەتی دەسەڵاتی نێونەتەوەیی، گەمەکردنی تورکیا لەسەر هەردوو دیوی جەمسەرەکانی ڕوسیا و ئەمریکا بۆ بەدیهێنانی مەرامە نامرۆڤایەتیەکانی و دواتر سەرقاڵی وڵاتەکان بە کێشەی پەتای کۆڕۆناوە،  بەرەو کوژانەوە و وێران بوون دەچێت، بەجۆرێك دانیشتوانی ئەو میزۆپۆتامیایەی، سەرچاوەی سەرهەڵدان و بوژانەوە و شارستانیەت بوو ، دوور نیە لە دەیەی داهاتوو لەبەر بێ ئاوی ئاوارە ببن و کۆچ بکەن.

[1] Die Menschheit schafft sich ab, Harald Lesch, 2017, S 128