شەڕی ئاو لە میزۆپۆتامیا

 مەدیحە سۆفی

ده‌کرێ هێرشی ئیسرائیل بۆ سه‌ر به‌رزایه‌کانی جۆلان و داگیرکردنی له‌ ساڵی 1967دا کە عەرەب بە (نکسة حزیران) ی ناوزەدە کردووە و ئیسرائیل پێی دەڵێ (شەڕی شەش ڕۆژەکە)، به‌ یه‌که‌م شه‌ڕی ئاو لە جیهاندا ئاماژەی پێ بکرێ، ئیسرائیل هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ئاسایشی نیشتیمانی خۆی به‌ دابینکردنی ئاو پێوه‌ر کردووه‌، چون که‌ ئاو هه‌بوو، ئاوه‌دانی، گۆڕان، بوژانه‌وه‌، گه‌شه‌سه‌ندن، گه‌شه‌پێدانی پیشەسازی و کشتوکاڵی دێنه‌ ئاراوه‌، واتە ئاسایشی ئاو و خۆراك پێکەوە ئاسایشی نیشتیمانی دابین دەکەن.

میزۆپۆتامیا، ئه‌و ناوچه‌ به‌پیت و خاوه‌ن مێژووه‌ دێرینه‌ی، سه‌رچاوه‌ی سه‌رهه‌ڵدان و په‌ره‌سه‌ندن و ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ بوو، هەر بە هۆی بوونی ئاوی هەردوو ڕوباری دیجلە و فوراتەوە بووە دەستپێکی هاتنەکایەوەی یەکەم شارستانیەت لە جیهاندا، بنیاتنانی ئەم شارستانیەتە بناغەیەکی باش بوو بۆ بەردەوامیدان بە ئاوەدانکردنەوە و پەرەسەندنی هەموو بوارەکان لەو ناوچەیەدا.

لە ساڵی ١٩٥١ دا، بانکی ئاوەدانکردنەوەی نێودەوڵەتی، لیژنەیەکی پێکهێنا بۆ بەدواداچوون لەو پرۆژانەی دەتوانرێ لە عیڕاقدا بناغەیان دابنرێ، یەکێك لە کارەکانی ئەو لیژنەی نێودەوڵەتیە پێکهێنانی (دەستەی ئاوەدانکردنەوە) بوو، کە نەخشەی دروستکردنی پرد، بەندو، ڕێگاوبان، کارگە، دانیشگا، خانوبەرە و ویستگەی کارەبا، عەمباری ئاو، پیشەسازی کشتوکاڵ و چەندەها پرۆژەی خزمەتگوزاری و بەرهەمهێنانی لە تەواوی شارەکانی عیڕاقدا لەخۆ گرتبوو.

ئەو پرۆژانەی لەو کاتەدا بۆ شارەکانی کوردستاندا کەوتنە نێو نەخشەی ئاوەدانکردنەوەکە، بریتی بوون لە بەنداوی دەربەندیخان کە لە ساڵی ١٩٥٦ دەست بە دروستکردنی کرا و لە ساڵی ١٩٦١ دا کرایەوە، بەنداوی دوکان کە لە ساڵی ١٩٥٤ بناغەکەی دانرا و بۆ تەواوکردنی نزیکەی پێنج ساڵی خایاند، هەر لە بەرنامەی ئەو دەستەی ئاوەدانکردنەوەیەدا، پلانی دروستکردنی بەنداو و عەمباری بێخمە داڕێژرا.

واتە عیڕاق بە کوردستانیشەوە، بە لێهاتووی ئەو (دەستەی ئاوەدانکردنەوەیە) ی سەدەمی شاهەنشاهی، لە بوژانەوە و شارستانی بوونی خۆی بەردەوام بوو، بەڵام ئەم قۆناغەیان کە پێویستی بە دارایی و دانایی هەبوو، هەر بە پشتیوانی بوونی ئاو نەبوو بەڵکو بە پشتیوانی (نەوت و ئاو) بوو پێکەوە، لەو دەمەی داهاتی نەوت وەکو سامانێکی نیشتیمانی ئەژمار دەکرا، جگە لەوەی لێپرسراوێتی دەوڵەت بۆ پاراستنی سامان و بۆ گەشەپێدانی ژیرخان و سەرخان، ئەرك و مەرجی مانەوە و بەردەوامیدان بوو.

ئەوەی شارستانیەتی میزۆپۆتامیای لە سەرەتاوە بنیاتنا ئاوی هەردوو ڕوباری (دیجلە و فورات) بوو، کە دەمێك بوو سیاسەتی ڕەگەزپەرستی تورکیا بەرنامەی قۆرخکردنی داڕێژابوو بەڵام لەبەر بەهێزی ڕژێمی بەعس لەو کاتەدا، تورکیا بوێری ئەوەی نەبوو بە ئاشکرا و بەو قەوارەیەی ئێستا، پرۆژەکانی سەر ئەو دوو ڕوبارە پەرەپێبدات، لەلایەکیترەوە ئابووریەکەی لەو کاتەدا بەئەندازەی تەواوکردنی ئەو پرۆژانە نەبوون و پێویستی بە قەرزی دەرەکی و پاڵپشتی دەرەکی بوو. دروستکردنی ٢٢ بەنداو و ١٩ ویستگەی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا لەسەر ئەو دوو ڕوبارە کە پێی دەگوترێت (پرۆژەی گاپ، واتە پرۆژەی باشوری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ) پرۆژەیەکە ڕەچاوی هیچ زیانێك ناکات کە لە بواری ئابووری، کۆمەڵایەتی، کشتوکاڵی و دیمۆگرافی سوریا و عیڕاق دەکەوێ، بەنداوی ئیلیسۆ نوێترین بەنداوی ئەم پرۆژە گەورەیەیە لەسەر ڕوباری دیجلە و نزیکەی یازدە ملیار مەتر سێجا ئاو گل دەداتەوە[[1]]

بە پێی زۆربەی ئەو سەرچاوانەی بەدواداچوون دەکەن بۆ داهاتووی ئاوی عیڕاق، لە ساڵی ٢٠٤٠ دا ئاوی ڕوباری دیجلە و فورات، کە شاخوێنبەری شارستانیەت و ژیانی ئەو وڵاتەیە، نیمچە وشك دەبن و تەوژمی ئاوەکەی ئەوەندە نابێ تا بڕژێتە شەتی عەرەبەوە

ئەم پرۆژەیە بە گشتی کاریگەری بنەڕەتی لەسەر پاشەکشێی بەرهەمی کشتوکاڵ و تەنانەت دیمۆگرافی ناوچەکانی کەنار ئەو دوو ڕوبارە هەیە،  بەتایبەت بەنداوی ئیلیسو کە لەم دواییەدا کەوتە گلدانەوەی ئاوی دیجلە، کاردانەوەی یەکجار وێرانکەری بۆسەر بواری ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتی عیراق و سوریا و بە تایبەتی زەلکاوەکانی خوارووی عیڕاق دەبێ بە گشتی، لەلایەکیترەوە بەهۆی کەمبوونەوەی ئاو و بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی، داڕمانی ئاسایشیش بەدوای خۆیدا دەهێنێت، لەکاتێکدا گۆڕانی کەشوهەوا و قەتیسبوونی گەرمی خۆر لە ئەتمۆسفێری گۆی زەوی، کێشەیەکی گلۆبال و هەنوکەییە، کە ماکەکانی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زیاتر دەردەکەون.

لە ئێستادا، عیڕاق عیڕاقێکی لاوازە، یەك دید و بۆچوونی نیە، خاوەن ئابووریەکی داڕوخاو و سیاسەتێکی ناجێگیرە،  توانای بەسەر ڕێگریکردن لە تورکیا ناشكێ، خاوەن کارتی بەهێز نییە بۆ فشار خستە سەر تورکیا و ئێران، هەروەها بە پێی زۆربەی ئەو سەرچاوانەی بەدواداچوون دەکەن بۆ داهاتووی ئاوی عیڕاق، لە ساڵی ٢٠٤٠ دا ئاوی ڕوباری دیجلە و فورات، کە شاخوێنبەری شارستانیەت و ژیانی ئەو وڵاتەیە، نیمچە وشك دەبن و تەوژمی ئاوەکەی ئەوەندە نابێ تا بڕژێتە شەتی عەرەبەوە، لە ساڵی ١٩٨٠ وە تا ئێستا تەوژمی ئاوی ئەو دوو ڕوبارە ٣٠٪ کەمی کردووە، وا چاوەڕوان دەکرێ لە ساڵی ٢٠٣٠ دا بگاتە ٥٠٪[[2] ] .

تا ئێستا هیچ ڕیکەوتنێك لەگەڵ تورکیا، نە نێودەوڵەتی و نە ئیقلیمی، سەری نەگرتووە، ئەگەر مۆریش کرا بێت پەیڕەو نەکراوە، هیچ یاسا و ڕێسایەکی نێودەوڵەتیش لەلایەن تورکیاوە بەهەند وەرناگیرێ، تورکیا ئەو دوو ڕوبارە بە ڕوباری نێودەوڵەتی ئەژمار ناكات بەڵکو وەکو موڵکی خۆی مامەڵەی لەگەڵ دەکات، ئەوەی جێی سەرنجە ڕوباری دیجلە پاش تەواوبوونی بەنداوی ئیلیسوو، ئیدی ئەو تەوژمەی نامێنێ، کە عیڕاق بتوانێ کێشەکانی خۆی پێ چارەسەر بکات.

لە بیستەکانەوە، کێشەی ئاوی ئەو دوو ڕوبارە لە نێوان عیراق، سوریا و تورکیادا هەیە، لە بیستەکانەوە بەردەوام ڕێکەوتن مۆر دەکرێ و پوچەڵ دەبێتەوە

نادڵنیایی لە دابین کردنی ئاوی عیڕاق و نەبوونی هیچ ڕێکەوتنێکی باوەڕپێکراو لەگەڵ ئێران و عیڕاقدا، کارەساتی مرۆیی، سیاسی، کۆمەڵایەتی و دیمۆگرافی لێ دەکەوێتەوە، وشکەساڵی، هەژاری و تێکچوونی ئاسایشی ئاویش هەر کاردانەوەی ئەو کێشەیەیە، ئەو کێشەیەی، کە بە گۆڕانی کەشوهەوا ئەوەندەیتر توندتر دەبێتەوە، کە ژینگەی زیندەوەر دەشیوێنێ و ئیکۆسیستیمەکەیان تێکدەدت.

یاسای نێودەوڵەتی تایبەت بەو سەرچاوە ئاویانەی کە لە نێوان چەند دەوڵەتێکدا هاوبەشن، ڕوباری دیجلە و فوراتی بە دوو ڕوباری نێودەوڵەتی ئەژمار کردووە، هەروەکو ڕوباری نیل، دانووب و ئەمازۆن، بەڵام تا ئێستا تورکیا نە کاری بەو یاسایە کردووە و نە دانیپێدا دەنێ.

لە بیستەکانەوە، کێشەی ئاوی ئەو دوو ڕوبارە لە نێوان عیراق، سوریا و تورکیادا هەیە، لە بیستەکانەوە بەردەوام ڕێکەوتن مۆر دەکرێ و پوچەڵ دەبێتەوە، لە بەندێکی ڕێکەوتنی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣ دا، کە لە نێوان تورکیا و هاوپەیمانەکانیدا سازکرا، لە ماددەی ١٠٩ کە تایبەتە بە مامەڵەکردن لەگەڵ ئاوی ئەو دوو ڕوبارەدا و هاتووە و دەڵێ:

” بۆ هیچ وڵاتێك ڕێ پێدراو نیە، بەبێ ئاگادارکردنەوە و ڕاوێژکردن بە وڵاتەکانی دیکەی سەر ئەم دوو ڕوبارە، پرۆژەی بەنداو، عەمباری ئاو یا گۆڕینی ڕێڕەوی ڕوبار، ئەنجام بدات، بۆ ئەوەی لە میانەی بنیاتنانی ئەو پرۆژانەدا هیچ وڵاتێك زیانی لێ نەکەوێت”

بۆ وڵاتە ئیقلیمیەکان چ ئێران و چ تورکیا، هەمیشە کورد کارتی ڕاییکردنی بەرژەوەندیەکانیان بووە و لەکاتی ڕێکەوتنی نێوانیاندا بووە بە قوربانی، یەکێك لە بەندەکانی ڕێکەوتنی جەزائیری ساڵی ١٩٧٥ دا، کە لە نێوان عیڕاق و ئێراندا، لەسەردەمی شۆڕشی کوردا، مۆر کرا، سازشکردن بوو لە دەسەڵات بەسەر هەندێ سەرچاوەی ئاوی لە عیڕاقدا وەکو شەت و العرب، لە بەرامبەر پشت کردن لە شۆڕشی کورد و پوکانەوەی،  لە هەمان کاتدا هەڵوەشاندنەوەی ئەم بڕیارە و پەشیمان  بوونەوەی عیڕاق لەم ڕێکەوتنە،  هۆکاری هەڵگیرسانی شەڕی عیراق و ئێران بوو لە ساڵی ١٩٨٠ دا.

[1] دراسة الآثار الناجمة عن مشروع الغاب التركي على الموارد المائية وآثارها علی واقع البيئة في العراق، مدیحە صوفي، مرکز الدراسات الستراتیجیة، السلیمانیة، ٢٠١٨

[2] https://www.dw.com/de/der-bau-von-staud%C3%A4mmen-verschlimmert-die-wasserknappheit-im-nahen-osten/a-55169720