کێ پاپای هێنا بۆ عێراق؟
ئاراس مەسیفی
ئەوەی پاپای هێنا بۆ عێراق تەنها پێگەی گرنگی عێراق خۆیەتی، نەک پێگەی سیاسەتکارەکانی. خودی ناوی عێراق لە ناوی ئوروک وەرگیڕاوە کە بە دانپێدانانی یونسکۆ کۆنترین شاری جیهانە و بەو پێیەش لانکەی یەکەمین شارستانیەتی مرۆڤایەتییە. کە دەگوترێت عێراق لانکەی شارستانی مرۆڤایەتییە، ئەوە تەنها چەمکێکی زمانەوانی و فاکتێکی بێرۆحی مێژویی نییە، بەڵکو پڕە لە ناوەرۆکی دینی و دونیایی، کە کاریگەریەکەیان تا ئێستاش لە یادەوەری و هۆشیاریی مرۆڤایەتییدا لە هەمو کاتێک زیاتر ئامادەیی هەیە. لە لایەکی ترەوە، لە هەرشوێنێک دین و باوەڕداری باسبکرێت، خاکی عێراق باسدەکرێت. لە هەر شوێنێک گفتوگۆ لە بارەی فەرهەنگ و هونەر و مۆسیقا و ئەدەب بکرێت، بێ ناوهێنانی عێراق ناتەواوە. لە هەر شوێنێک زانست و قانون و بیناسازی و ژمێریاری هتد، لێیان بکۆڵرێتەوە، ئەوە توێژەرەکان دەباتە سەر مێژو و پێدراوە رەسەنەکانی عێراق.
مێژوی بەعسیزم و دەستەڵاتدارێتیی شیعە و سونە و کورد و شەڕی داعش و ئەلقاعیدە ناتوانن مێژو و بەشداریی عێڕاق لە پێشکەوتنی مرۆڤایەتیی بشارنەوە. نوخبەیەکی سیاسیی شیعە و سونە و کورد لە سەدەی بیست و سەرەتای سەدەی بیست و یەکەم وایان لە گەلانی عێڕاق کردوە ئەو مێژوە پڕ سەروەرییە لەبیربکەن. ململانێ ئێثنیی و مەزهەبییەکان وای کردوە کەم لە شیعە و سونە و کورد و زۆربەی وڵاتییەکانی عێڕاق شانازیی بە بەشە هەرە پڕشنگدارەکەی مێژوەکەی بکەن. بەڵام مرۆڤایەتیی ئەوە دەبینێت و بەرز دەینرخێنێت. ئەو مێژوەی رابردوی عێڕاق هی تەواوی مرۆڤایەتییە، بەتایبەتیش هی گەلانی عێراق، بۆیە؛ ئەو مێژو و خاک و بەشدارییەیە لە مێژوی مرۆڤایەتییدا وا دەکات پاپا بێتە عێراق نەک پەیوەندیی کەسێک لە بەغداد یا لە هەولێر.
بە کورتی گوزەرێک بە بەشداریی عێراق دەکەین لە مێژوی پێشکەوتنی مرۆڤایەتییدا.
لە روی ئاینیەوە، هیچ ئاینێکی کۆن بە قەد ئاینی سۆمەریەکان لە یادەوری و هۆشیاری باوەڕدارانی سێ ئاینە ئاسمانیەکە جێگەی نەگرتوە. بێگومان لە نوسینێکی کورتدا ناتوانرێت بە درێژی ئاماژە بەهەمو خاڵەکان بکرێت، بەڵام تەنها دو نمونەی دیاری ئاینەکانی عێراق کۆن دەریدەخەن کە بیروباوەڕی ئاینی عێراقیەکان چ کاریگەریەکی گەورەیان لەسەر هۆشیاری و یادەوەری بەکۆمەڵی باوەڕدارانی جولەکە و مەسیحی و ئیسلامدا هەیە. بۆ نمونە سەربەردەی کەشتی نوح یەکەم جار لە ئاینی سۆمەریەکان ئاماژەی بۆ کراوە، لە ئێپۆسی گیلگامیێش باسکراوە و بۆ یەکەم جار لە رێگەی پیاوانی ئاینی جولەکەکانەوە، کە لە ئاوارەیی بابلی کۆن لە ژێر کاریگەری ئاین و ئەدەبی عێراقی کۆندا زۆربەی نوسینە ئاینیەکانیان نوسیوەتەوە و تیایدا زۆربەی چیرۆک و سەربردەی سۆمەریەکان و بابلیەکان و ئاشوریەکانیان گواستۆتەوە بۆ ناو ئاینی جولەکە و ئێستاش بۆتە بەشێکی دانەبڕاوەی باوەڕ و نەریتی ئاینەکەیان. بەو پێیەی کە ئاینی جولەکە بنەمای هەردو ئاینی مەسیحی و ئیسلامە و زۆربەی سەربەردە و چیرۆکەکان بە شێوەیەک لە شێوەکان لە کتێبە پیرۆزەکانی مەسیحی و ئیسلام دوبارەبونەتەوە. ئاینە کۆنەکانی عێراقی کۆن لەروی ناوەرۆکەوە بۆنەتە سەرچاوە و ئیلهامی و بنەما و بناغە و خاڵی کۆکەرەوەی هەرسێ ئاینیەکە. کەسیەتی باوکی پێغەمبەران ئیبراهیم لێرەدا تەنها بەرجەستەیەکی سیمبولی ئەو راستیەیە. نمونەیەکی تر، پێغەمبەر یونسە، کە مەزارگەکەی لە شاری موسڵە. پێغەمبەر یونس، نەک تەنها چیرۆکەکەی لەهەرسێ ئاینەکە باسکراوە، بەڵکو چیرۆکی مەزارگەکەشی گرنگی ئاینی کۆنی عێراقیەکان دوپاتدەکاتەوە. لەدوای دەرپەڕاندنی داعش لە موسڵ شوێنەوارناسان سەردانی مەزارگەی پێغەمبەر یونسیان کرد، کە لەلایەن هێزەکانی داعش خاپور و تونێل-رێژ کرابو. لێکوڵینەوەی شوێنەوارناسان دەری خست، کە مەرقەدەکەی موسڵمانان لەسەر کلێسایەکی مەسیحی بنیادنراوە، کلێسای مەسیحیش لەسەر پەرستگایەکی جولەکە بنیادنراوە، پەرستگای جولەکەکەش لەسەر پەرستگایەکی ئاشوری کۆن بنیادنراوە. داعش شوێنەکەی تونێلڕێژکردبو، بۆ ئەوەی دەستی بگاتە شوێنەوارە کۆنەکانی ئاشوریەکان، بۆ ئەوەی لە بازاڕی رەش بیانفرۆشێت، بەڵام فریانەکەوتن.
لە روی دونیایییەوە، ئێپوسی گلگامێش کۆنترین شاکاری ئەدەبی مێژوی مرۆڤایەتیە. ساڵی پار بەشداری سیمینارێکی ئۆنلاینی بەشی ئەدەبی زانکۆی شاری ماربۆرگم کرد دەربارەی گلگامێش. نزیکەی چوارسەد کەس بەشداربون، سیستەمەکە بە هۆی زۆری بەشداربوان دو جار لەکارکەوت. مامۆستاکە وتی، لە ژیانی خوێندکاریمەوە تا مامۆستایم، هەر جارێک باسی گلگامێش بوبێت، شوێن بەرنەکەوتوە. ئەوە بەو مانایەوە دێت، کە هەمو باسێکی مێژوی ئەدەب بە خاکی عێراقەوە تێدەپەرێت. قیثارە کە یەکەم ئامێری موسیقای سۆمەریەکان بو، ئێستا ناوەکەی لە جیهان گۆڕاوە بۆ گیتارە. یەکەم نۆتەی مۆسیقا لە خاکی عێراق لەلایەن سۆمەریەکان نوسراوەتەوە. لە ئێستادا کەم هونەرمەند و مۆسیقی لە جیهاندا هەیە ئەم راستیە نەزانێت و پێی سەرسام نەبێت. ئیتر لیستی نمونەکانی داهێنانەکانی تری عێراقیەکان لە سیستەمی شارسازی و ئاوەرۆی سۆمەریەکانەوە بگرە تا کشتوکاڵ و ژمێریاری و یاساکانی حەموڕابی و تەلارسازی بابلی و ئاشوریەکان درێژدەبێتەوە، کە لێرە دەرفەت نییە هەمویان باس بکرێن. لە ئێستادا ئەو نمونانە هەموی بەشێکی دانەبڕاوی خوێندن و هۆشیاری مرۆڤایەتین، نەک تەنها لە خوێندنی شوێنەوارناسی، بەڵکو لە هەمو بەشەکانی زانستی و ئەدەبی و ئاینناسی زانکۆکان بەپێی تایبەتمەندیەکان.
عێراق ١٣ هەزار ساڵ لەمەوبەر کشتوکاڵی دۆزیەوە کە بوە هۆی یەکێک لە بنەماکانی گۆڕینی مێژوی بەشەرییەت.
عێراق جگە لە مێژوە کۆنەکەی، لە دوای هاتنی ئاینی ئیسلامیش بەشی شێری بەرکەوتوە. شوێنی مەزارگەی هەردو ئیمام عەلی و حوسەینە، کە پیرۆزترین پێگەیان لەلای باوەڕدارانی مەزهەبی شیعە لە سەر ئاستی هەمو جیهاندا هەیە. لەوەش گرنگتر عێراق پایتەختی خەلافەتی ئیسلامیش بوە. ئەوەی خەلافەتی ئیسلامی لە سەردەمی عەباسیەکان لە بواری زانستەکان و فەلسەفە و ئاینناسی هتد، پێشکەش بە مرۆڤایەتی کردوە، هیچی لەوە کەمتر نییە، کە شارستانیەتی چینی و هیندی و مەسیحی و جولەکە پێشکەشی مرۆڤایەتیان کردوە. تەنانەت ئەوەی لە ئەوروپا پێدەلێن، سەردەمی رۆشەنگەریی ئەوروپی، بە قسەی مێژونوسانی ئەوروپی خۆیان، فەزلەکەی دەگەڕێتەوە بۆ خەلافەتی عەباسی لە بەغدا. بۆ نمونە فەلسەفە و زانستی یۆنانی کون و شارستانیەتەکانی چین و هیند و ئاسیای ناوەراست لە رێگەی زانایانی ئیسلامەو بۆ ئەوروپا گواستراوەتەوە، لە کاتێکدا ئەوروپا لە تاریکی سەدەکانی ناوەڕاست پەنگی خواردبو. واتە بنەما و بناغەی رۆشەنگەری ئەوروپی، لەتەک ئەندەلوس، بەغدایە. ئەمە هەموی وادەکات کە عێراق لە یەک کاتدا لەلایەک خاڵی کۆکەرەوەی هەرسی ئاینە ئاسمانیەکان بێت، لەلایەکی تر خاڵی پەیوەندی و بەیەکگەیشتنی گرنگترین شارستانیەتەکانی جیهان بێت، بە تایبەتی شارستانیەتی ئەوەی پێی دەوترێت رۆژئاوایی و شارستانیەتەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست.
جگە لەو سەرمایە مەعنەویە گەورەیە، عێراقی ئێستا خاوەن پێگەیەکی جیۆ-ستراتیژی گرنگە، خاوەن سەرچاوەی زۆری سامانی سروشتیە، لە وزەی نەوت و گازەوە بگرە تا خاکی بەپێتی کشتوکاڵی و مەزارگەی پیرۆز و سروشتی جوانی گەشتوگوزاریەوە. لە هەموشی گرنگتر فرەیی ئاینی و نەتەوەیەکەیەتی، کە بریارە بکرێتە خاڵێکی وەرچرخانی مێژویی و نمونەیەکی سەرکەوتوی پێکەوەژیانێکی ئاشتیانە بۆ هەمو رۆژهەڵاتی ناوەراست. بە سەرمایەکردنی ئەم سامانە نایابانەی عێراق لە ئێستادا لە سەر ئاستی بیرمەندان و ناوەندە گرنگەکانی لێکۆڵینەوەی ستراتیژی جیهانی کاری گرنگی لەسەر دەکرێت، لەلایەک بۆ کەمکردنەوەی ئاڵۆزی و گرژی و ناکۆکیی و دوژمنایەتی ئاینی و ئایدۆلۆژی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست و جیهان، لەلایەکی تر بۆ دارشتنەوەی بنەڕەتی پەیوەندیە سیاسی و کەلتوریەکانی ولاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و دارشتنەوەیەکی نوێ پەیوەندی نێوان وڵاتە رۆژئاوایەکان و رۆژهەڵاتی ناوەراست. کارێکی رێککەوت نییە، کە نەخشەی ئاشتی ئیدارەی ترەمپ بۆ چارەسەری کێشەی ئیسرائیلی-فەلەستینی، ناوی ئیبراهیمی لێندراوە. سەردانەکەی پاپاش دەچێتە هەمان چوارچێوە، کە لە داهاتودا هەنگاوی تری بەدواوە دێت.
