کێ سەلەفییەت بەهێز دەکات؟ وەڵامێک بۆ مەلا بەختیار

• ئاراس مەسیفی
  

“کاتێک رۆشنبیری لاساییکەرەوەی کورد وەک توتییەک چەند بیرێک و ثێوریی و چەمکێکی مەعریفەی فیکری و سیاسی ئەوروپایی لە کۆنتێکستی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی زاتی خۆی دادەبڕێت و دەریدەهێنێت و دەیکاتە پێوەر و دەستنیشانکەر و چارەسەری پرسە فیکری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتورییەکانی کۆمەڵگەی کوردی، ئەوە نەک ناتوانێت هیچ مەعریفەیەکی خۆماڵی سودبەخش بەرهەمبێنێت، کە لەگەڵ پاشخان و ژێرخان و سەرخانی کەلتوریی و مەعریفیی و هەڵومەرجە زاتییەکانی کۆمەڵگەی کوردی بگونجێت و  بەڵکو ئەدیب و واعیزئاسا هەندێک چەمک و ثیۆری تازە دەخاتە ناو فەرهەنگی کوردی و بەمەش ئەوەی هەشە دەیشێوێنێت.”

مەلا بەختیار لە کردنەوەی فیستیڤالی گەلاوێژدا گوتی: “سەلەفیەت رۆژ بە رۆژ لە بەهێزبوندایە” و هۆکارەکەشی گەڕاندەوە بۆ شکستی دەسەڵات. بێگومان مەلا بەختیار لەمەدا تەنها مەبەستی دەسەڵاتی سیاسییە کە خۆی تا دوێنی بەشێکی کاریگەر بوە لێی، بەڵام ئەوەش بۆ خۆی باسێکی ترە. لێرەدا من تەنها  تیشک دەخەمە سەر رۆڵی نەرێنیی کایەی رۆشنبیریی عەڵمانی یانیش سێکۆلاریست لە هەردو بەرەی حوکمرانی و ئۆپۆزیسیۆنەوە لە بەهێز بونی رەوتی سەلەفییەت.

بەو پێیەی مەلا بەختیار خۆی بە یەکێک لە نوێنەر و دەمڕاست و پێشڕەوانی رۆشەنبیرانی عەلمانی دەزانێت، بۆیەش رەخنەی ئەم نوسینە رو لە هەمو ئەو کەسانەیە کە ناووناونیشانی قەبەی رۆشنبیریکوردییان هەڵگرتوە و خۆیان لە بەرەی عەلمانیی کوردیی دەبیننەوە، جا لە دەسەڵات بن، یان لە ئۆپۆزیسیۆن،  لەناو، لە تەنیشت یان بەرامبەر حزبێک بن،  چەپ، لیبراڵ یان نەتەوەیی بن، ژن یان یان پیاو، هیچ جیاوازییەکی ئەوتۆیان نییە، کەسیان لێ بەدەر نییە. بێگومان لێرەدا مەبەست لە وەرگێڕە بەرێزەکان نییە، کە تەنها کاری وەرگێران دەکەن. لەم نوسینەدا بەدرێژەی هەڵوەستە لەسەر ئەوە دەکەم، کە بێمەعریفەیی کەلتوریی و فیکریی و سیاسیی کایەی رۆشنبیریی عەمانیی چ زیانێکی بە کایە و گوتاری رۆشننبیری کوردیی گەیاندوە و بەمەش چ سودێکی زۆری بە دیدی رەوتە ئیسلامییەکان، لەناویاندا رەوتی سەلەفیی گەیاندوە.

رۆشنبیری عەلمانی، رۆشنبیری لاساییکەرەوە؟

کایەی رۆشنبیری یعەڵمانی کوردی، کایەیەکی لاساییکەرەوە بوە ، هەرگیز کایەیەکی مەعریفیی نەبوە و نییە، نە مەعریفەی بەرهەمێناوە، نە دەتوانێت مەعریفە بەرهەم بهێنێت. رۆشنبیری لاساییکەرەوە تەنها چەمک و ثیۆری ئەپستراکتی فەلسەفە و بیری سەردەمی رۆشنگەری و مۆدێرنە پۆستمۆدێرنەی شارستانیەتی ئەوروپایی دەگوازێتەوە بۆ ناو کایەی رۆشنبیرییکوردی، بێ ئەوەی بتوانێت هىچ مانا و ناوئاخنێکی سودبەخشی کوردییان پێ بدات.

خەسڵەتی رۆشنبیری یلاساییکەرەوە رێزکردنی ناو و وتەی فەیلەسوف و زاناکانی یۆنانی و سەردەمی رۆشنگەری و  مۆدێرنە و پۆستمۆدێرنەی ئەوروپاییە، بێئەوەی لە قۆڵایی و فراوانی کارلێکە کەلتوری و کۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسییەکانی سەردەمەکان لە سەر یەکتر و کاریگەرییان لە سەر هزر و بیرکردنەوە و هۆشیاری و شوناسی تاک و کۆمەڵگەی ئەوروپی و ئەمریکای باکوری ئێستا تێگەیشتبێت. رۆشنبیری لاساییکەرەوە خۆی لە بیر و مەعریفەی ئەوروپیی قوڵنەبۆتەوە، نەچۆتە ناو ئاڵۆگۆرێکی رەخنەیی و مەعریفی لەگەڵیان، نەیخستۆتە ژێر پرسیاری رەخنەیی، بەڵکو وەکو دەروێشێک و هاوشێوەی سەلەفییەکی ئیسلامی، کە بڕوای کوێرانەی بە تێگەیشتنێکی تایبەتی ئیسلامیی هێناوە و کوێرانە بەرگری لێدەکات، ئەویش کوێرانە باوەڕی بە یەکێک لە ئایدیۆلۆژیەکانی وەکو لیبرالیزم و چەپ و فێمینیزم یانیش تەوژم و ئاراستە جیاوازەکانیانەوە هێناوە و روکەشانە و لە روانگەیەکی ئایدۆلۆژیایی تەسکەوە تاک و کۆمەڵگەی کوردی پێ دەخوێنێتەوە و ئەنالیزەی دەکات و حوکمی بەسەر دەدات، بێئەوەی کەمترین هۆشیاری و مەعریفەی مێژویی و زانستی لە پێکهاتە و پرۆسەی هزر و بیر و هۆشیاری شوناسی تاک و کۆمەڵگەی کوردی لە روە مرۆڤناسی و کەلتور و کۆمەڵناسییەکەیەوە هەبێت.

ئاستی کوردناسی رۆشنبیریی لاساییکەرەوە، تێکەڵەیەکە لە گوتاری نەتەوەیی کوردایەتی، کە بەشە زۆرەکەی لەسەر بنەمای خورافات و وەهم دامەزراوە و  دژایەتی ئاینییی و تێگەیشتنێکی رۆژهەڵاتناسی ئەوروپاییی بۆ کورد، کە بە فەنتازیا و خەیاڵ و ئایدۆلۆژی ئەوروپی خوێندنەوەیان بۆ کۆمەڵگە و کەلتوری کوردی کردوە.

تێگەیشتنی رۆشنبیری لاساییکەرەوە بۆ شوناسی ئاینیی کۆمەڵگەی کوردی تەنها دیوەکەی تری تێگەیشتنی سەلەفییەکانە بۆ ئیسلام، نە زیاتر نە کەمتر. ئەمەش وایکردوە کە رۆشەنبیرانی لاساییکەرەوە تەنها لە بازنەیەکی قەتیس و بچوککراوەی تایبەت بە خۆیان خەریکی خولانەوە بن و ناو و ناونیشانی گەوەر بەیەکتر ببەخشن و خۆیان لە زۆرینەی کۆمەڵگە داببڕن. سەرەرای پشتیوانی سیاسی و میدیایی و ئابوریی لە ڕادەبەدەر تا ئێستاش بە زۆرینەی کۆمەڵگای خۆیان نەک تەنها نامۆن، بەڵکو نەخوازرواویشن، چونکە نە لە قوڵایی و فراوانی ئەو هزر و بیرەی بڵاویدەکەنەوە تێگەیشتون، نە هیچ زانیاریەکی زانستی ئەوتۆیان دەربارەی پاشخانی مێژویی و کەلتوریی و ژێرخانی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردی لە روە مەعریفیی و زانستیەکەیەوە هەیە.

تێگەیشتن لە شوناس و مەعریفەی ئەوروپایی

تێگەیشتن لە مەعریفەی ئەوروپایی بێ تێگەیشتن لە رەگ و پایەکانی شارستانیەتی ئەوروپی مەحاڵە. ئەو شارستانییەتە کە لە رێگەی یادەوەوری گشتی شوناسێکی تایبەتی بۆ تاک و کۆمەڵگەی ئەوروپایی، بە ئەمریکا و کەنەدا و ئوسترالیاشەوە دروستکردوە و شێوە و پرۆسەی بیرکردنەوە و تێفکرین و تێڕامانی و دونیابینیی تاکەکان و کۆمەڵگاکانی دیاری کردوە. بێ تێگەیشتنێکی قوڵی ئەو شوناسە، ئەستەمە کەسێک بتوانێت لە هزر و تێفکرین و تێروانینی بیرمەند و فەیلەسوفە ئەوروپایەکان تێبگات، چونکە ئەوان بە پاشخانێکی کەلتوریی و فیکریی دیاریکراوە خوێندەوەیان بۆ تاک و کۆمەڵگەی خۆیان کردوە کە لە هەمان چوارچێوەی کەلتوریی و فەلسەفی خۆیاندا بون. ئەوان نەک تەنها هەڵومەرجە کەلتوری و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابورییەکانی سەردەمی پێش خۆیان و خۆیان لەبەرچاو بوە، بەڵکو بە تێفکرین و تێروانینی تاک و کۆمەڵگەی خۆشیان نامۆ نەبون.

لە رێگەی تیشکخستنە سەر شوناسی ئەوروپایی، هەم وەکو  شوناسی شارستانییەتی ئەوروپایی، تێگەیشتنێکی قوڵتر سەبارەت بیرکردنەوەی هزری و ئەخلاقی مەعریفە و فەلسەفە و ئایدۆلۆژیاکانی ئەوروپایی یاخود ئەوەی کۆن پێیان دەگوت رۆژئاوایی دروست بکەم، چونکە شوناس ئەو هۆکارەیە کە چ لە سەر ئاستی تاک، چ لەسەر ئاستی کۆمەڵ، کەسایەتیمان پێ دەبەخشێت. بەو هۆیەش جۆری بینیمان و تێروانینمان بۆ خۆمان و بۆ بەرامبەرمان دیاری دەکات. چۆنیەتی بیرکردنەوە و تێگەیشتن لە ژیان و ژینگە و دەورەبەرمان دیاری دەکات و ئاراستەیان دەکات. هەمو شوناسێکیش لە ناو و ناوەرۆک پێکهاتوە.

من لێرەدە دەمەوێت تیشک بخەمە سەر ناوەرۆکی شوناسی ئەورپایی. ئەوەی ناوەرۆک بە هەر شوناسێک دەبەخشێت، یادەوەری گشتییە، کە لە رێگەی باوەڕ و گوتاری ئاینی و فیکری و فەلسەفی و بەرهەمی هونەر و ئەدەبی و زانستی هتد، دروست دەبێت. بیرەوەری یاخود یادەوەری، هەڵگری کۆی زانیاری و ئەزمون و پەروەردەی رابردوی شوناسی کەسایەتی تاک و کۆمەڵگە و کەلتورەکانە. هەر لەبەر ئەوەشە کە کاتێک کەسێک یادەوەری خۆی لەدەستدەدات، تەواوی شوناسی خۆی لەدەستدەدات، تەنانەت ناوی خۆشی بیرنامێنێت، جا چ جای ناوەرۆک. ئەمە بۆ هەمو شوناسێکی بە کۆمەڵیش دروستە، جا شوناسەکە، ئاینی بێت، نەتەوەیی بێت، ئایدۆلۆژی یان حزبی بێت، یانیش هی رێکخراوێک و گروپێک بێت. لە واقیعدا سڕینەوەی تەواوی یادەوەری، چ لەسەر ئاستی تاک بێت، چ لەسەر ئاستی کۆمەڵ، کارێکی نزیکە لە مەحاڵ، ئەو نمونەیەی سەرەوە تەنها نمونەیەکی گریمانەیی بو، بۆ زیاتر تێگەیشتن لە گرنگی پەیوەندی نێوان یادەوەری گشتی و شوناس.

شوناسی ئەوروپاییش، ناوەرۆکەکەی بیرەوەوری گشتی شارستانیەتی کێشوەری ئەورپاییە، کە وەکو بیرمەند و کەلتورناسەکانی خۆیان دەیڵێن، ناوەرۆکێکی یۆنانی-رۆمی-یەهودی-مەسیحییە. بێگومان یەهودی-مەسیحی بە تێگەیشتنە ئەوروپاییەکەی، نەک تێگەیشتنە ئیسلامی و کەنیسە رۆژهەڵاتییەکان، کە ئەوەش باسێکە بۆ خۆی. واتە بیرەوەری گشتی شوناسی کەلتوری تاک و کۆمەڵگەی ئەوروپی لە ئەفسانە و فەلسەفەی یۆنانی کۆنەوە دەستپێدەکات، تا فەلسەفە و یاساکانی ئیمپراتۆریەتی رۆمی، لەوێشەوە بۆ تێگەیشتن و تەفسیر و ئەزمونی ئەوروپایی بۆ یەهودیەت و مەسیحیەت. واتە کاتێک مەسیحیەت بۆ ئەوروپا هاتوە، بە فیلتەری ئەفسانە و فەلسەفەی یۆنانییەکان و بەرژەوەندیی حوکمڕانیی رۆمەکان تێپەریوە، کاتێک سەردەمی رۆشنگەری دەستیپێکردوە، پاشخانەکەی دوبارە فەلسەفە و ئەفسانەی یۆنانی و فەلسەفە و یاساکانی رۆمیی بوە.

بە مانایەکی تر، رۆشنگەری ئەوروپایی لە رەحمدانی پاشخانی کەلتورێکی تایبەت لەدایکبوە و بەم شێوەیەش مەعریفەیەکی فیکری بە پاشخانێکی کەلتوری دیاریکراو بۆ کەلتور و گوتارێک و هەلومەرجێکی دیاریکراو بەرهەمهێناوە. جا پرسیارێک لێرەدا خۆی دەسەپێنێت، کە ئایا رۆشنبیری لاساییکەرەوەی کورد چۆن دەتوانێت لە مەعریفەی فیکری و فەلسەفی رۆشنگەری ئەوروپایی تێبگات، گەر لە فەلسەفە و ئەفسانەی یۆنانی قوڵ نەبوبێتەوە؟ گەر لە یاسا و فەلسەفەی حوکمڕانی رۆمەکان تێنەگەیشتبێت؟ گەر لە تێگەیشتنی رۆمەکان بۆ یەهودیەت و مەسیحیەت بەتەواوی تێنەگەیشتبێت؟ ئەمە بۆ مۆدێرنەش بە هەمان شێوە دروستە.

بۆ ئەوەی لە مۆدێرنەی ئەوروپایی تێبگەین، دەبێت لە هەلومەرجە کەلتوریی و کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابورییەکانی سەردەمی کەرتبونی کەنیسەی کاسۆلیکی و سەرهەڵدانی پرۆتیستانیزم تێبگەین، کە بەرەحمدانی سەرهەڵدانی سەرمایەداری ئەوروپایی وەسف دەکرێت. بێ تێگەیشتن لە سەرهەڵدانی سەرمایەداریی ئەوروپی، ناتوانین لە سەردەمی داگیرکاری و کۆلۆنیالیزمی ئەورپایی بۆ جیهان تێبگەین، بێ ئەوەش ناتوانین لە سەرهەڵدانی بیری نەتەوەپەرستی ئەوروپایی تێبگەین، بێ هەموشیان ناتوانین لە رەگە کەلتوریی و مەعریفییەکان و هەلومەرجە کۆمەڵایەتی و سیاسیی و ئابورییەکانی ئایدۆلۆژیا جیاوازەکانی شارستانییەتی ئەوروپایی تێبگەین، چونکە بێ تێگەیشتن لە شارستانیەتی ئەوروپایی، بێ تێگەیشتن لەو زنجیرە گۆرانکاریی و کارلێک و تێکهەڵکێشە کەلتوریی و فیکریی و مەعریفیی و سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتییە و کاریگەری دروستکردنیان لەسەر دروستبونی کەسایەتی و شوناسی تاک و کۆمەڵگەی ئەوروپاییەوە لە روی مرۆڤناسی و کەلتور و کۆمەڵناسییەوە، ناتوانین لە رۆح و پەیام و پاشخان و  ژێرخان و سەرخانی فەلسەفە و فیکر و  ئایدۆلۆژیا جیاوازەکانی شارستانییەتی ئەوروپایی تێبگەین. هەر یەک لەو قۆناغانە بە گوتارێکی مەعریفی فەلسەفی و فیکری تێپەریەوە، لەگەل گوتاری پێش خۆی لە دیالۆگ و مشتومڕ بوە،  مەعریفە و چەمکی تازەی لەگەڵ خۆیدا هێناوە، کە بۆتە بەشێکی زیندو و دانەبڕاو لە یادەوەری گشتی کەسایەتی تاک و کۆمەڵگەی ئەورپایی، جۆر و شێوازی تێفکرین و تێروانینی یەک بە یەکەیانی بۆ خودی خویان، بۆ ئەوانەی تری غەیرە ئەوروپی، بۆ ژینگە و مانای ژیان، بۆ پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری و کەلتورییەکان لە قاڵبداوە.

بۆیە کاتێک رۆشنبیری لاساییکەرەوەی کورد وەک توتییەک چەند بیرێک و ثێوریی و چەمکێکی مەعریفەی فیکری و سیاسی ئەوروپایی لە کۆنتێکستی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی زاتی خۆی دادەبڕێت و دەریدەهێنێت و دەیکاتە پێوەر و دەستنیشانکەر و چارەسەری پرسە فیکری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتورییەکانی کۆمەڵگەی کوردی، ئەوە نەک ناتوانێت هیچ مەعریفەیەکی خۆماڵی سودبەخش بەرهەمبێنێت، کە لەگەڵ پاشخان و ژێرخان و سەرخانی کەلتوریی و مەعریفیی و هەڵومەرجە زاتییەکانی کۆمەڵگەی کوردی بگونجێت و  بەڵکو ئەدیب و واعیزئاسا هەندێک چەمک و ثیۆری تازە دەخاتە ناو فەرهەنگی کوردی و بەمەش ئەوەی هەشە دەیشێوێنێت.

رۆشنبیری لاساییکەرەوە پێویستە لەوە راستییە تێبگات یانیش تێبگەینرێت کە نە فەلسەفە و فیکری ئەوروپایی نە زانستە مرۆیی و کۆمەڵایەتی و کەلتورییەکانی کۆن و ئێستای جیهانی باشور بە شێوەیەکی ڕەها گەردونیی نین، کە کوێرانە بکرێنە کەرەستەی تێگەیشتن و شیکردنەوە و پێوەری هەڵسەنگاندنی پرسە فیکری و فەلسەفی و کەلتوری و سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییەکانی  کەلتور و کۆمەڵگە غەیرە ئەورپاییەکان. ئەو بۆچونانەی پێییان وایە، کە مەعریفەی فەلسەفیی و فیکریی و سیاسیی ئەوروپایی سروشتێکی گەردونییان هەیە و بۆ خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی هەمو کۆمەڵگایەک و کەلتورێک دەگونجێن، ئەوە تەنها پەرە بە پاشماوەی ئایدۆلۆژیای سەردەمی کۆلۆنیالیزم و مۆدێرنە دەدەن، کە پێی وایە، هەمو کۆمەڵگە و کەلتورێک دەبێت بە گوتاری فیکری و سیاسی ئەروپایییەکان تێپبەڕ بێت، کۆپی و پەیستیان بکات، بۆ ئەوەی بگاتە پێشکەوتنی شارستانییەتی ئەوروپایی، بەڵام ئەمە بۆ کۆمەڵگەی کوردی چۆن دەکرێت، بێئەوەی بە ئەزمونەکانی ئەوان تێپەڕبوبێت؟ بێئەوەی بیەوێت بە ئەزمونەکانی ئەوان تێپەڕ بێت؟ بێئەوەی بتوانێت بە ئەزمونەکانی ئەوان تێپەر بێت؟

تیفکرین و تێڕامانی تاک و کۆمەڵگەی شارستانییەتی ئەوروپایی تەنها دەرئەنجامی گوتاری مەعریفی و فیکری و سیاسی نییە، بەڵکو بەرهەمی ئەو ئەزمون و گۆڕانکارییانەشە، کە خۆیان پێدا تێپەڕ بون، بەتایبەتی جیابونەوەی کەنیسەی پرۆتێستانتی لە کەنیسەی کاثۆلیکی دایک، شەڕی سی ساڵەی نێوان هەردو مەزهەب لە  سەدەی حەڤدەهەم لە کێشوەری ئەوروپا، کە بوە رێگەخۆشکەر بۆ لەداییکبونی بیر و شوناسی نەتەوەیی گەلانی ئەوروپی وەکو دەرئەنجامی سەرهەڵدانی سەرمایەداری و پێشەسازیی، کە سەریکێشا بۆ داگیرکردنی وڵاتانی جیهان، دوای ئەوەش سەرهەڵدانی فاشیزم و نەتەوەپەرستی و ئەو شەڕ و ئاشوبەی لەگەڵ خۆیدا هێنایان.

هەر یەکێک لەم ئەزمونانە لە یادەوەریی گشتی تاکی و کۆمەڵگەکانی ئەوروپاییەکان کاریگەری قوڵی لە سەر بیرکردنەوە و تێڕوانینی ئەوان بۆ خۆیان و ئەوانەی تر و بۆ ژینگە و ژیان داناوە و بۆتە بەشێک لە شوناسیان، واتە بۆتە بەشێک هەڵسوکەوت و تێگیشتنیان بۆ پرسە فیکری و سیاسی و ئابوری کۆمەڵایەتی هتد. بۆ نمونە بەهۆی ئەو ئەزمونە خراپەی کەنیسەی کاثۆلیکی لە دەسەڵات هەیبوە، وایی کردوە، کە  تاک و کۆمەڵگەی ئەوروپی  هەمىشە بە گومانەوە لە دەسەڵاتی پیاوانی ئاینی بڕوانێت، بە مەترسی لەسەر دەسەڵاتی سیاسی بیانبینێت.

چەشتنی ئازاری شەڕی وێرانکەرەی سی ساڵەی نێوان مەزهەبەکان هێشتا لە بیرەوەری ئەوروپایییەکاندا ماوە. تاک و کۆمەڵگەی ئەوروپی ئەزمون و خۆشی و ناخۆشی سەرهەڵدانی سەرمایەداری و پێشەسازی و نەتەوەپەرەستی و داگیرکردنی وڵاتانی جیهان و و فاشیزم و چەندان روداو و گۆڕانکارییان لەبەر چاوە، لە یادەوەرییان زیندوە. ئەوە وایکردوە، کە ئەوان بە جۆرێکی تر بیر بکەنەوە، بە جۆرێکی تر لە ئاین، لە سیاسەت، لە ئایدۆلۆژیا، لە مرۆڤ و کۆمەڵگەی خۆیان و ئەوانی تر بڕوانن. بەڵام تاکی کورد لە کوێی ئەم ئەزمونانەدایە؟ ئەو چەند نمونە کەم و زەقەی قۆناغ و وێستگە گرنگەکانی شارستانییەتی ئەوروپایی، لە کۆیی بیرەوەرییگشتی کۆمەڵگەی کوردییدایە؟ ئایا مرۆڤبون بەسە بۆ ئەوەی خۆمان بخەینە شوێنی تاکی ئەوروپایی و وای پیشان بدەین، کە دەتوانین هەمان هەست و تێگەیشتن و تیفکرین و تێڕوانینی ئەوانمان بۆ مەعریفە و بیر و فەلسەفەی ئەوروپایی هەبێت کاتێک بیرمەند و فەیلەسوفەکانی ئەوان دەخوێنینەوە؟ لەوانەیە لە سەر ئاستی تاکێکی هەر کۆمەڵگەیەک ئەوە ئاسان بێت، کە لە پاشخان و ژێرخان و سەرخانی شارستانیەتی ئەوروپیی قوڵبوبێتەوە، بەڵام ئەی چی لە کۆمەڵگە بکەین، کە خاوەنی شوناسێک و مێژویەک و و کەلتورێک و یادەوەری گشتی تایبەت بە خۆیەتی؟ ئایا بێ یادەوەری گشتی ئەزمونکراوەی هاوشێوە کە دەبێتە هۆی دروستبونی هزر و هەستی گشتی و لە دەرئەنجامدا گۆڕانکاری عورف و نەریتی کەلتوریی و کۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، تاک و کۆمەڵگەی کوردی دەتوانێت لە قوڵایی و فراوانی بیر و فیکری رۆسۆ و مۆنتیسیکۆ و نىچتە و لۆک و هۆبس و مارکس و هێگڵ و فۆکۆ و سارتر و کامۆ و سیمۆن دێبوڤوار هتد، تێبگات؟ چەمک و دەربرینەکانیان دەتوانن چ کاریگەرێک لە ناخی خوێنەری کوردیدا دروستبکەن؟ ئایە ئەو مەعریفەیە هیچ دونیابینیێکی راستەقینە لای خوێنەر و کۆمەڵگەی کوردیی دروستدەکات، کە هەڵقوڵاوی پاشخانی کەلتوری کوردیی نییە و لەگەڵ ژێرخانی کۆمەڵایەتی یەکتر ناگرێتەوە و پێی نامویە؟

بۆ وەڵامدانەی ئەم پرسیارە پێویستە بۆ زانستی مرۆڤناسی بگەرێینەوە. لە روانگەی مرۆڤناسییەوە، کۆی مرۆڤەکانی سەر گۆی زەوەی لە روی جێنێتک و بایۆلۆژییەوە خاوەنی چەند تایبەتمەندیی و خەسڵەتێکی هاوبەشی وەکو یەکن،  وەکو بونی هەست و هزر و خەیاڵ و باوەڕ هتد، بەڵام تیڕوانین و تیفکرین و دەربڕینی مرۆڤ بە پێی جیاوازی پاشخانی شوناسی کەلتوریی  ژێرخانی کۆمەلایەتی و سیاسی تاک و کۆمەڵگاکان لە یەکتر جیاوازن، بۆیە کاتێک مەعریفەی کەلتورێک  بۆ کەلتورێکی تر دەگوازینەوە، پێویستە نەک تەنها لە پاشخانی کەلتوریی و ژێرخانی کۆمەڵایەتی سیاسی و ئابوری هتد، ئەو مەعریفەیە تێبگەین، کە دەمانەوێت بیگوازینەوە، بەڵکو دەبێت بەهەمان شێوەش بەتەواویی لە پاشخانی کەلتوریی و ژێرخانی کۆمەڵایەتی سیاسی و ئابوری هتد، ئەو کۆمەڵگەیەش تێبگەین، کە چۆن مەعریفەکەی بە شێوەیەکی سودبەخش بۆ دەگوازینەوە.

تێگەیشتن لە پاشخانی کەلتوریی کۆمەڵگەی کوردیی

جیاوازی شوناسی کەلتوریی واتا جیاوازی تێروانین و تێفکرین و دەربرین لە خودبینین و ئەویتر بینین، واتە جیاوازی لە تێگەیشتن لە ماناکانی ژیان و لە پەیوەندی لە گەڵ یەکتر و لەگەڵ هزر و بیر و خەیاڵ و ژینگە هتد، بەو پێیەیی تاک و کۆمەڵگەی کوردی خاوەن شوناسێکی کەلتوریی تایبەت بە خۆیەتی، واتە تێڕامان و تێفکرینی بۆ خۆی و ئەوانی تر جیاوازە لە تاک و کۆمەڵگەیەکی تر. شوناسی کەلتوریی کوردی، لە شارستانییەتەکان و کەلتورەکانی سەر جوگرافیایی کوردستان و دەوروبەر سەرچاوە دەگرێت.

لەڕوی شارستانییەوە، شوناسی گەلی کورد،گەر بەرامبەر شارستانییەتی ئەوروپایی سەیری بکەین، بەناو شوناسێکی میزوپۆتامیی، ئێرانی و ئیسلامییە. لێرەدا مەبەست لە  ئێرانیبونی پاشخانی کەلتوریی کورد بە تێڕوانین و تێگەیشتنیە نەتەوەپەرستیە فارسییەکەی نییە، بە هەمان شێوەش مەبەست لە ئیسلامبونی کورد بە تێڕوانین و تێگەیشتنی تەسکی رەوتە ئیسلامییەکان نییە، بەڵکو مەبەست لێی زیاتر پاشخانە کەلتورییەکەیە، کە بۆتە بەشێکی شوناسی کەلتوریی و یادەوەری گشتیی کۆمەڵگەی کوردی، بەو پێییەی گەلی کورد بە حوکمی هاوبەشی جوگرافی و کۆمەڵایەتی و کەلتوری بەشدارییەکی کارایی هەرسێ شارستانیەتی مێزوپۆتامیایی کۆن، ئێرانی کۆن و ئیسلامیدا هەبوە و کاریگەری لەسەر دروستکردون و بە پێچەوانەوەشەوە چۆتە ژێر کاریگەرییان.

لە ئێستادا ئەگەر یادەوەری گشتیی کوردی بە پێوەر وەربگرین، دەبینین کە ئەو پاشخانە کەلتورییە دەوڵەمەندە هیچ رەنگدانەوەیەکی لە یادەوەری گشتی کۆمەڵگەی کوردییدا نییە و کاری لەسەر نەکراوە. لەناو یادەوەری گشتی زۆرینەی گەلی کورد، نە شوناسی مێزۆپۆتامیی کۆن و نە هی ئێرانی کۆن یەکەیەکی سەربەخۆی شوناسی کوردی پێکدەهێنن، نە یادەوەری گشتی کەمینە ئاینی و مەزهەبیەکانی تری کوردی غەیرە سوننی مەزهەب شوێنی شایستەی خۆیان لە یادەوەری گشتیی گەلی کورد گرتوە. هۆکارەکانی ئەمەش زۆر و فرەلایەنەن، نوسینێکی تایبەتی بە خۆی دەوێت، بەڵام لێرە تیشک دەخەمە سەر  گرنگترین ئەو رەهەندانەی کە لە ئێستادا شوناسی کەلتوریی گەلی کوردی پێکدەهێنن و بۆ باشتر تێگەیشتن لەم باسە گرنگیان هەیە.

کورد وەکو نەتەوە، شوناسی نەتەوەیی

کۆتایی هاتنی حوکمی خەلافەتی ئیسلامی عوسمانی سوننی مەزهەب و دەوڵەتی قاجاری شیعە مەزهەب لە ناوچەکەدا و دابەشکردنی ناوچەکە بۆ دەوڵەت-نەتەوە لە سەر دەستی ئەوروپاییەکان، ناوچەکەی لە رێچکەی پەرەسەندنێکی سروشتی خۆی خستە ژێر فشاری گۆرانکارییەکی سەپێندراو. گەلی کورد وەکو گەلێکی دابەشکراو و ژێردەستکراو بەرەو روی شوناسێکی داسەپێندراوی ناسروشتی بویەوە، کە نەک تەنها تەواو بە سروشتی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و کەلتوریی گەلی کوردی نامۆ بو، بەڵکو ئەو  تێگەیشتنەی نەتەوەی سەردەستی ئەو دەوڵەتانەی کوردی بەسەر دابەش کراوان بۆ مێژو و کەلتوری هاوبەش دایانهێنا پەرەیان پێدا، تەواو دژی سروشتی پاشخانی کەلتوریی گەلی کوردیش بون.

لێرەدا دو شوناسی سیاسیی جیاواز و دژ بە یەکتری سەریانهەڵدا، کە لە گەڵ یەکتری لە ململانێدابون  و هەردوکیشیان بە یەکەوە لەگەڵ شوناسی ئاینی کەوتنە ململانێ. ئەوانیش گوتاری فەرمی دەوڵەت-نەتەوەی سەردەستی ئەو وڵاتانەی کوردی ژێردەست کرد و لەلایەک و گوتاری بزوتنەوەیی نەتەوەیی کوردیی لە لایەکی تر. لە ئەنجامدا یادەوەریی گشتیی کوردیی بوە مەیدانی ملمڵانێی سێ گوتاری سەرەکی، کە گوتارەکانی نەتەوەی سەردەست، گوتاری نەتەوەیی کوردیی، کە بەشێکی عەڵمانیی و بەشێکی تری سوننەمەزهەبی نەتەوەییە، هەروەها گوتاری پیاوانی ئاینی و ئەوانەی دەستیان بە شوناسی موسڵمانبونی کوردوە گرتوە. گەر ئێستا لە شوناسی  کەلتوریی گەلی کورد قوڵبینەوە و یادەوەریی گشتیی بە پێوەر وەربگرین، دەبینین کە شوناسی گەل و کۆمەڵگەی کوردیی بەگشتی بەسەر ئەم سێ بیرەوەرییە دابەشبوە، کە لە زۆر خاڵی هاوبەش و دژ بەیەکیان هەیە. بێگومان لەسەر ئاستی ناوچەیی کەمینە ئاینی و مەزهەبییەکانی تری کوردیش خاوەنی بیرەوەریی گشتی تایبەت بە شوناسی خۆیانەوەن، بەڵام بەداخەوە ئەمە لەناو بیرەوەریی گشتی بزوتنەی نەتەوەیی کوردی جێگەی نەگرتوە و بەو هۆیەش نەبۆتە بەشێک بە بیرەوەی گشتی زۆرینەی کۆمەڵگەی کوردیی.

شوناس وەک گوتم، هەمیشە دو دیوی هەیە، ئەویش چۆنییەتی لە خۆڕوانین و لە بەرامبەر روانینە، کە دەبێتە بنەمای تێروانین و تێفکرینی تاکە و کۆمەڵگەکەکان بۆ ژیان و ژینگە. ئەوەی پەیوەندی بە شوناسی نەتەوەیییەوە هەبێت، ئەوە بەشێکی لە رێگەی گوتاری رۆشنبیریی کوردی عەڵمانییەوە ناوەڕۆکی پێ دراوە و بۆتە بەشێکی بیرەوەریی گشتی کۆمەڵگەی کوردی، کە بابەتی سەرەکی ئەم باسەشە. گەر لێیی وردبینەوە ناوەرۆکێکی  بێ مەعریفە و بێ فیکرە. ژێرخانە زانستی و فەلسەفییەکەی گەر نەشلێم بەتاڵە، ئەوە زۆر لەرزۆکە.  گوتاری نەتەوەیی عەلمانی بۆ خودبینین، یاخود خۆپێناسەکردن، لەلایەک پشتی بە تێروانینی رۆژهەڵاتناسە ئەوروپایییەکان بۆ کورد بەستوە، لە لایەکی تر تێروانین و خوێندنەوەی نەتەوەپەرستانەی نەتەوەی سەردەستی هەر چوار وڵاتانی ئێران و تورکیا و سوریا و عێراقی قبوڵکردوە و وەکو پەرچەکرداریش خۆشی گوتارێکی بەرهەم هێناوە، کە پاشخانە کەلتورییەکەی هىچ بنەمایەکی زانستی و مەعریفی خۆماڵی نییە.

بۆ نمونە گەر سەرەنج بدەین، شوناسی فەرمی دەوڵەتی عێراقی لە قوناغە گرنگەکانی مێژوی خۆیدا شوناسی کوردی لە شوناسی هاوبەشی مێژویی لە شارستانیەتەکانی عێراقی کۆن، واتە میزوپۆتامیا هەڵاوێرد کردوە، بەشداری کوردی لە شارستانییەتی خەلافەتەکانی ئیسلامی، بەتایبەتی خەلافەتی عەباسی لە بەغداد نابینا کردوە، وەکو گەلێکی شاخی و  پەراوێزی مێژو وێنەی کردوە. گوتاری عەلمانیی کوردییش لە بەرامبەردا، ئەو تێگەیشتنە ئایدۆلۆژییە نەتەوەپەرستییەی دەوڵەتی عێراقی نەک تەنها قبوڵ کردوە، بەڵکو لە جیاتی ئەوە پاشخانی کەلتوریی شوناسی گەلی کوردی بۆ دەوڵەتی میدیا و هەندێک دەسەڵاتی تری کۆنی ناوچەکە گەڕاندۆتەوە، کە بەهۆی هەڵکەوتەی جۆگرافییەوە دەکرێت ئەوانیش پەیوەندییان بە پاشخانی کەلتوری گەلی کوردەوە هەبێت، بەڵام بێ بونی بەڵگەی زانستی و لێکۆلینەوەی مێژویی و شوێنەوارناسی و کەلتورناسیی هتد. ناتوانرێت وەکو پاشخانێکی کەلتوریی پتەو، نە شوناسێکی نەتەوەیی سەقامگیری لەسەر بنیادبنرێت، نە وەکو بنەمای بەرهەمهێنانی مەعریفەی کەلتوریی و فەلسەفیی سودی لێی وەربگیرێت.

گەر جوگرافیا بکەینە پێوەری بەڵگەی بونی پەیوەندی نێوان کورد و مادەکان، ئەوا شارستانییەتە کۆنەکانی تر، کە لە کتێبە ئاینییەکان و لێکوڵینەوە زانستییەکان باسکراون و سەلمێندراون، بە هەمان شێوە بەشێکن لەو جوگرافیایەی گەلی کوردی تێدا ژیاوە و دەژی، بەڵام گوتاری نەتەوەیی عەلمانی کوردی، چونکە خۆی لە ئەسڵدا گۆتارێکی پەرچەکردار و پشتی بە مەعریفە نەبەستوە، زیاتر لەسەر بنەمای پەرچەکەرداری گوتار و بیری نەتەوەیی گەلانی تر و دژایەتی بیری ئاینی دامەزراوە، پێیی شەرم و شورەییە خۆی بکاتەوە خاوەنی مێژویی هاوبەشی شارستانییەتییەکانی ناوچەکە و بە تەنازولکردن بۆ گەلانی فارس و عەرەب و تورک و ئاینی ئیسلام لێکیدەداتەوە. ڵێرەدا دەکەوێتە بۆشایییەکی قوڵی پاشخانی کەلتوریی و مەعریفیەوە. بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشایییە، لەلایەک پشت بە تێروانین و خوێندنەوەی رۆژهەڵاتناسەکان دەبەستێت، لەلایەکی تر هەندێک خورافاتی مێژویی بەرهەمهێناوە، کە لە تاقیگەی هیچ لێکۆڵینەوەیەکی زانستی سەردەم دەرناچێت. بۆیە بەناچاریی خۆی بە فیکر و بیر و فەلسەفە و مەعریفەی ئەوروپایی هەڵواسیوە و سەلەفی ئاسا بروای بەوە هێناوە، کە تەنها رێگەی نەجاتبونی  گەلی کوردە لە دەست ئاین و ئایدۆلۆژیایی نەتەوەپەرەستی نەتەوەی سەردەست و بۆ ئەم مەبەستەش بەهایەکی لە خۆی زیاتری بە تێروانینی رۆژهەڵاتناسەکان داوە.

بنەمای گوتاری مەعریفی رۆشنبیرانی عەلمانی کوردی لە ئەسڵدا  بنەمایەکی  داگیرکراو و کۆڵۆنیالیزەکراوە بۆ خۆپێناسەکردن و ئەوانی تر بینین، چونکە ناوەرۆکەکەی بەخۆماڵینەکراوە، رەنگدانەوی راستەقینەی پاشخانی کەلتوریی گەلی کورد نییە. لەلایەک لەلایەن رۆژهەڵاتناسەکانەوە، لەلایەکی تر لەلایەن گوتاری دەوڵەتی سەردەستەوە بەرهەم هاتوە، نەک ئەنجامی لێکۆڵینەوەکانی خۆیی بێت. بەو پێیەش گوتارێکە ناتوانێت نوێنەرایەتی سروشتی کۆمەڵگەی کوردی بکات، گوتارێکە راستە بە قەبارەی خۆی لە یادەوەری گشتی کۆمەڵگەی کوردی جێگەی گرتوە، بەڵام نەیتوانیە روچێتە ناو قوڵایی هەست و هەزر و بیری کۆمەڵگە، چونکە گوتارێکی روکەشانە و سەلەفییانەیە، تەنها کاری لەسەر سەرخانی کۆمەڵگەی کوردی کردوە و دەکات. رۆشنبیری لاساییکەرەوە ناتوانێت یان نایەوەێت ئەو راستییە بسەلمێنێت،  کە شوناسە کەلتورییەکانی پێش ئێسلام و ئیسلام لە پاشخانی کەلتوریی و ژێرخانی کۆمەڵایەتی گەلی کورد بەقوڵایی رەگیان داکوتاوە.

چۆن هاتنی ئیسلام نەیتوانی شوناسە کەلتورییەکانی تری کوردیی پێش هاتنی ئیسلام بسرێتەوە، بەڵکو خۆیی بو بە بەشێک لە شوناسی کوردیی، ئاواش شوناسی عەلمانی کوردی ناتوانێت، جیگەی شوناسی کەلتوریی موسڵمانبونی کورد بگرێتەوە، بەڵکو تەنها دەتوانێت جێگەی خۆی لە ناو ئەو سیستەمە کەلتورییەی کە پێیی دەڵێن، کەلتوری شارستانییەتی ئیسلامی بکاتەوە، چونکە بە خۆشیی بێت یان ناخۆشیی هاتن و بەردەوامیی ئاین و حوکمڕانی ئیسلامیی بۆ ماوەی زیاتر لە چواردە سەدە زۆرترین کاریگەریی لە سەر یادەوەریی گشتیی زۆرینەی گەلی کوردی داناوە.

ئیسلام وەکو شارستانییەتێکی گەورە و کاریگەری مێژوی مرۆڤایەتی بە هەمان شێوەی شارستانییەتەکانی پێش خۆی و سەردەمی خۆی و دوای خۆی خاوەن سیستەمێکی دەوڵەتداری، فیکری و مەعریفی و ئایدۆلۆژیی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و یاسایی هتد، تایبەت بە خۆیەتی، بە هەمان شێوەش لەڕوی ئەدەبی و هونەرییەکەیەوە خاوەن ناوەرۆک و ئێستێتیکایەکی تایبەت بە خۆیەتی. جگە لەمەش ئیسلام هەم وەکو ئاین، هەم وەکو گوتارە فیکری و مەعریفی و سیاسی مەزهەبە جیاوازەکان خاوەن خوێندنەوەیەکی تایبەت بە خۆیەتی بۆ شارستانییەتەکانی پێش ئیسلام لە ناوچەکە، وەکو شارستانییەتەکانی میزوپۆتامیاو ئێرانی کۆن و هەروەها ئاین و شارستانییەتی یەهودی و مەسىیحی. بەمەش بۆتە هەگبەیەکی گەورەی یادەوەریی گشتیی گەلانی موسڵمان بۆ تێگەیشتن لە مێژو و شوناسی خۆیان، کە لە دەقەکانی قورئان و سەرچاوەکانی تری ئاینیدا هاتون. رەهەندی باوەڕداری ئاینی وادەکات، کە  پاشخانی کەلتوریی ئیسلامیی هەمیشە ئامادەیییەکی بەردەوام و تازەی هەبێت لە یادەوەریی گشتیی موسڵمانان و بەشە گەورەکەی شوناسی تاک و کۆمەڵگەی موسلمانان داگیربکات، کە زۆرینەی گەلی کوردیش بەشێکە لێی. جگە لەمەش، بە هۆی ئەوەی گەلی کورد پێش هاتنی ئیسلام هىچ سیستەمێکی نوسینی نەبوە کە خاوەندارییەکەی تەنها بۆ کورد بگەڕێتەوە، بەشە هەرە زۆرەکەی مەعریفە و فەلسەفە و هونەر و ئەدەبی نوسراوی کوردی لە رەحمدانی شارستانییەتی ئیسلامیی بەرهەم هاتوە، کە بێگومان ئەوەش پێویستی بە خوێندنەوەیەکی زانستی و رەخنەیی سەردەمییانە هەیە.

گوتاری رۆشنبیرانی لاساییکەرەوە نەک نەیتوانیەوە، بچێتە بچوکترین دیالۆگ و مشتومڕێکی مەعریفیی لەگەڵ گوتاری ئیسلامی، بەڵکو سەلەفیئاسا، هەمو بۆچونێکیش کە لە ژینگەیەکی ئیسلامیی بەرهەمهاتبێت، رەتیدەکاتەوە، پێی شەرم و شورەییە توێژینەوە کوردییەکانی سەبارەت بە بەشداریی و رۆڵی کورد لە شارستانییەتی ئیسلامیی و دەسەڵاتە ئیسلامییەکان بخوێنێتەوە و بەهای پێبدات و خۆشی خوێندنەوەی رەخنەییان بۆ بکات. پێی شەرمە توێژینەوە و بەدواداچون سەبارەت بە بەشداریی و رۆڵی کورد لە شارستانییەتەکانی پێش ئیسلام بکات. جگە لەمەش هەرچی خوێندنەوەی گوتاری عەلمانی کوردی بۆ مێژویی کەلتوری و سیاسی هاوچەرخی کوردی هەیەتی، لە روانگەیەکی ئایدۆلۆژیەوەیە. نەک لە روانگەیەکەی مەعریفی و زانستی بێت، واتە ئایدۆلۆژییەکی تەسکی نەتەوەیی کردۆتە پێوەری خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی مێژویی کورد ، کە ئەمەش شێواندنێکی تەواوی ئەو بەشە مێژوەشە کە بەشێوەیەک لە شێوەکان ماوەتەوە.

رۆشنبیرانی لاساییکەرەوە لە جیاتی ئەوەی خوێندنەوەیەکی رەخنەیی سەردەمییانەی خۆماڵی بۆ نوسینی رۆژهەڵاتناسەکان بکەن، کە بە خەیاڵ و فەنتازیایەکی ئەوروپایییانە پێناسەی کوردیان کردوە، دێن هەمان تێڕوانییە بەسەرچوەکانی ئەوان بەرهەم دێننەوە. چەمکگەلێک بەکاردەهێنن کە ئەوروپایییەکان خۆیان پێیان شەرمە بیڵێنەوە، چونکە دەزانن و هۆشاریی ئەوەیان بۆ دروستبوە کە چەندە بارگاوی کراون بە ئایدلۆژیای رەگەزپەرستی و کەلتورپەرستی ئەوروپای سەردەمی کۆلۆنیالزم. رۆشنبیرانی لاساییکەرەوە لە جیاتی ئەوەی جورئەت و ئازایەتی ئەوەیان هەبێت، خاوەندارێتیی لە مێژو و کەلتوری هاوبەشی گەلی کورد لەگەڵ گەلانی ناوچەکە بکەن، دێن بۆ داپۆشینی بەتاڵیی مەعریفیی مێژویی و کەلتوریی خۆیان رەگەزپەرستی کوردی بەرامبەر گەلانی ناوچەکە پەرەپێدەدن و هەمو هەوڵێکیش بەو ئاراستەیە بە خیانەت لە قەڵەم دەدەن. رۆشنبیرانی لاساییکەرەوە لە جیاتی ئەوەی خاوەندارێتیی لە پاشخانی کەلتوریی و مەعریفیی گەلی کورد لە ناو شارستانییەتیی ئیسلامیی بکەن، توشی ئیسلامۆفۆبی بون، هەمو کەسێک بە کەمنەرخ و دواکەوتو وەسف دەکەن کە خاوەندارێتیی کەلتوری ئیسلامیی بکات چونکە پێیان وایە ئیسلام نەیهێشتوە گەلی کورد بە کاروانی رۆشنبیری و پێشکەوتنی ئەوروپی بگات. رۆشەنبیرانی لاساییکەرەوە لە جیاتی ئەوەی خوێندنەوەیەکی واقیعی بۆ پاشخان و ژێرخانی کەلتور و کۆمەڵگەی کوردی بکەن، دێن خۆیان بە مەعڕیفەی ئەوروپایی هەڵدەواسن، بێئاگا لەوەی کە رۆشەنگەریی و بیری نەتەوەیی و سێکۆلاری گەلانی ئەوروپی لە دیالۆگێک و مشتومڕێکی قوڵی فەلسەفیی و فیکری لەگەڵ قوناغە جیاوازەکانی کەلتوری یۆنانی، رۆمی، یەهودی و مەسیحی سەریهەڵداوە، گەشەیکردوە، پێگەیشتوە، نەک لە گەڵ کەلتوری پێش ئیسلامیی و ئیسلامی گەلانی میزوپۆتامیا.

کێشەکە لێرەدا لەوەدا نییە کە مەعریفە و بیری ئەوروپایی خراپە یان نابێت و ناکرێت سودی لێ وەربگیرێت، بەڵکو کرۆکی کێشەکە لێرەدایە کە زۆرینەی زۆری رۆشنبیری لاساییکەرەوە نە دەرک بە قوڵی و فراوانی پاشخان کەلتوریی و ژێرخانی کۆمەڵایەتی قوناغە جیاوازەکانی بەرهەمهێنانی مەعریفەی ئەوروپایی دەکات، نە لە پاشخان و ژێرخانی کەلتوریی کۆمەڵگەی خۆی تەواو حاڵیە، وەکو لەسەرەوە بە کورتی خستومەتەڕو، بەڵکو بە شێوەیەکی روکەشانە تەنها کار لەسەر سەرخان دەکات، دێت پەنا بۆ ثیۆریی و بیر و فەلسەفە و مەعریفەی ئەفلاتۆنی، سوکراتی ، کانتی،  هێگڵی، رۆسۆی، مۆنتیسکیۆی، هۆبسی،  لۆکی، و مارکسی دەبات، وا دەزانێت گەر گەلی کورد بە بیری ئەوروپایی ئاشنا بکرێت و لێ تێبگات و دوای بکەوێت، ئەوە ژیان و ژینگەی تاک و کۆمەڵگەی کوردیش وەکو ئەوروپای لێدێت و دەبێتە خاوەن سیستەمێکی دیموکراتی لیبراڵی هاوشێوە، بێئەوەی لەوە تێگەیشتبێت، کە لە هیچ وڵاتێکی شارستانییەتی ئەوروپایی، راستە دامەزراوەی کەنیسە لە دامەزراوەکانی حوکمڕانی جیاکراوەتەوە، بەڵام  ئاین هەرگیز لە سیاسەت جیانەکراوەتەوە، بەڵکو ئێستاشی لەگەڵ دابێت کاریگەریی بنەڕەتی لەسەر یاسا و سیاسەتی ئەو وڵاتانەدا هەیە.

بۆ نمونە یەکێتیی ئەوروپا دەستی بە روی تورکیا بۆ ئەندامیەتی لەو یەکێتییەدا گرت، نەک لەبەرئەوەی تورکیا مافی گەلی کورد یانیش مافەکانی مرۆڤ بەگشتی پێشێل دەکات، بەڵکو لەبەرئەوەی تورکیا وڵاتێکی بە شوناس ئیسلامییە، هیچ جێگەیەکی لە یانەی مەسیحییەکاندا نییە، وەکو سیاسییە ئەوروپاییەکان خۆیان دەیڵێن. سێرچێکی گوگڵ ئەوە راستییانەت بۆ روندەکاتەوە. جۆرج بۆشی کوڕ شەڕی داگیرکردنی عێراقی لە ژێر ناوی ئاینی کرد.

رۆشنبیری لاساییکەرەوە چونکە سەلەفی ئاسا و روکەشانە دوای بیر و ئایدۆلۆژیاکان کەوتون، ئەو هەستیارییە ئاینییە لەبەر چاو ناگرن. ناتوانن هیچ حسابێک بۆ  ئەو هەستیارییەی لە یادەوەریی گشتیی موسڵماناندا سەبارەت بە پاشخانی مەعریفە و سەرخانی سیاسەتی ئەوروپایی و ئەمریکا  دروستبوە بکات. ناتوانن لەمە تێبگەن، کە لە روانگەی تاک و کۆمەڵگەی باوەرداری موسڵمان، مەعریفەیی ئەوروپایی سەرەرایی هەمو باشییەکانی بۆ خۆیان کۆی مرۆڤایەتیی، پاشخانێکی مەسیحی، سەرخانێکی عەلمانی هەیە و ئەوەندە بەئاسانی هەزم ناکرێت. بۆیە کاتێک رۆشنبیری لاساییکەرەوە، مەعریفەی ئەوروپایی بە شێوەیەکی روکەشانە دەگوازێتەوە، پێویستە لەو هەستیارییە تێبگات، کە شوناسی ئەم مەعریفەیەی ئەوان خۆیان پێدا هەڵواسیوە، نەک تەنها نامۆیە بە شوناسی زۆرینەی موسڵمانان، بەڵکو زۆرێک لە باوەڕداران بە مەترسیش لە سەر شوناسی خۆیانی دەبینین. رۆشنبیری لاساییکەروە، نە ئەوەندە هۆشیاریی مەعریفیی هەیە، نە ئەوەندە زیرەکی هەستیی هەیە، لەوە تێبگات، کە هەزار و چوارسەد ساڵ ململانێیی نێوان هەردو شارستانییەتی مەسیحیی و ئیسلامیی و داگیرکردن و دەستەمۆکردنی جیهانی ئیسلامیی لەلایەن شارستانییەتی ئەوروپایی لە یادەوەریی گشتیی شوناسی موسڵمانان و موسڵمانی کوردی هێشتا ئامادەگیی هەیە، هەمىشە ئامادەییشی دەبێت.

ئەوەش وای کردوە کە گوتاری رۆشنبیری لاساییکەرەوە  هەمیشە گوتارێکی نامۆ بە پاشخانی کەلتوریی و ژێرخانی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردیی بێت. نەتوانێت هیچ رەنگدانەوە و کاریگەرییەکی قوڵ لە یادەوەریی گشتیی کوردییدا دروستبکات، تێفکرین و تێڕوانینی زۆرینەی تاک و کۆمەڵگەی کوردیی بۆ پرسەکان بگۆڕێت، چونکە نەک تەنها لە کایەیی مەعریفیدا بەتاڵە، بەڵکو لە کایەیی سیاسی کرداریشدا پڕە لە شکست و سوکایەتی بە بیر و سیستەمی سیاسی بەرهەمی مەعریفەی ئەوروپایی، کە گوایە بەڵێنی خۆیانە بۆ کۆمەڵگەی کوردی. لە روی کۆمەڵایەتیشدا جگە لاساییکردنەوەیەکی روکەشانە و خاوەندارێتیکردن و پەرەپێدانی جۆرێک لە ژیانی ئەوروپایی، کە نەک تەنها ئەخلاقی کەلتوریی و کۆمەڵایەتی بەشێکی زۆری کۆمەڵگەی کوردی ناتوانێت هەزمی بکات، بەڵکو لە خودی جیهانی لیبراڵییش لە روە ئەخلاقییەکەیەوە لەژێر پرسیارە تا ئێستاش لەلایەن رەوتە کۆنزەرڤاتیڤەکانەوە بەتەواوی هەزم نەکراوە و بەشێکی زۆریشی، بەتایبەت لە روە ئابوریی و سیاسییەکەیەوە لەلایەن چەپەکانەوە لەژێر رەخنەی توند دایە.

سەرئەنجام، ئەو بۆشایییە مەعریفی و فیکری و سیاسییەی، کە رۆشەنبیرانی لاساییکەرەوە لە شوناسی کەلتوریی و مەعریفیی و سیاسیی کوردی دروستیانکردوە، پیاوانی ئاینی و رەوتە ئیسلامییەکان بە مەعریفەیەکی ئیسلامیی پڕیدەکەنەوە، کە زو یان درەنگ دەبێتە خاکێکی بە پیت بۆ گەشە و بەهێزبونی رەوتە ئیسلامییە توندڕەوەکا، لە ناویشیاندا سەلەفییەت وەک ئێستای هەرێمی کوردستانی عێراق. شکستە یەک-لە-دواییکەکان و ئەو سوکایەتییەی کایەی سیاسیی لە ژێر ناوی سیستەمی دیمۆکراتی لیبەراڵی ئەوروپایی دەیکات، خەڵک بە لێشاو بەرەو رۆمانسیەت و ئایدیالزمی گوتاری فریودەری رەوتە ئیسلامییەکان پاڵدەنێت، چونکە یادەوەریی گشتیی زۆرینەی کۆمەڵگەی کوردیی لە روانگەی خۆیانەوە، ئەوەندەی بە رۆحی  شۆرشگێر و یەکسانی خوازی پێغەمبەر و عەدالەتی عومەری کوری خەتاب و ئەخلاقی ئیمام عەلی سەرسامە و خەونی پێوە دەبینێت، ئەوەندە گرنگی بە یاساکانی مۆنتیسکیۆ، ثێۆریەکانی کارل مارکس و جۆن لۆک هتد. نادات؛ بۆیە بەهێزبونی سەلەفیەت، چەند پەیوەندی بە شکستی دەسەڵاتی سیاسییەوە هەیە، کە مەلا بەختیار تا ئێستاش بەشێکە لێی، دو ئەوەندە لە ئەنجامی بێ مەعریفەیی کەلتوریی و فەلسەفیی و مێژویی رۆشنبیرانی عەلمانی لاساییکەرەوەیە، کە مەلا بەختیار خۆی بە نوێنەر و دەمڕاستیان دەزانێت.