گفتوگۆکانی ئەنقەرە-دیمەشق؛ رۆژئاڤا لەبەردەم گەلەکۆمەی تورکیا، روسیا، ئێران و سوریادا

فەوزە یوسف، ئەندامی هاوسەرۆکایەتی پارتی یەکێتی دیموکرات (پەیەدە) – فۆتۆ: ڕێباز مەجید

کەمال چۆمانی

“پرسیاری هەرە گەورە و وەڵامنەدراوە ئەوەیە ئایا ئاشتی هەمیشەیی چۆن لە سوریایەک لەژێر سەرکردایەتیی بەشار ئەسەددا دەچەسپێت کە لە ٢٠١١ تا دیسێمبەری ٢٠٢٢ بۆتە هۆی لای کەم کوژرانی ٥٨٠ هەزار کەس و ئاوارەبونی ١٣ ملیۆن کەس و پەناهەندەبونی نزیکەی حەوت ملیۆن کەس؟”

 بێ گومان هەوڵدان بۆ ئاشتی و ڕێگریکردن لە ململانێی زیاتر ئامانجی گرنگی ژیانی سیاسی و کۆتاییهێنانن بە شەڕ و پێکدادان، ئاشتیش تەنها لە ڕێگەی بەشداریکردنی بنیاتنەرانە و گفتوگۆی مانادارەوە بەدەست دەهێنرێن. لە کاتێکدا دانوستان و وتووێژ لەنێوان تورکیا و سوریا لە لایەک و سوریا وڵاتانی عەرەبی لە لایەکی ترەوە، بۆ چارەسەری ناکۆکی و بەرەوپێشبردنی ئاساییبونەوە زۆر گرنگە، بەڵام زۆر گرنگە دڵنیابین لەوەی ئاساییکردنەوە نەبێتە تەنها تاکتیکێک بۆ ڕەجەب تەییب ئەردۆغانی سەرۆک کۆماری تورکیا تا خواستەکانی بۆ بردنەوەی هەڵبژاردن ئاسان بکرێن، یان ببنە هۆی بەهێزکردنی پێگەی سەرۆکی سوریا بەشار ئەسەد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە لە وەرچەرخانێکی مێژویی دایە. بەڵکو هەوڵەکان بە پلەی یەکەم پێویستە ڕژێمی ئەسەد بکەنە ئامانج بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی گەلەکەی و ڕێگریکردن لە پێدانی پێگەی پاڵەوانی جەنگ. خەریکە بەشار ئەسەد دوای ئەو هەمو کوشتار و ماڵوێرانکارییەی بەسەر گەلانی سوریایدا هێنا، وەک پاڵەوانێک لە بەرەکانی شەڕدا دێتە دەرەوە و لە پایتەختی وڵاتانی عەرەب پێشوازی لێ دەکرێ.

 پەسەندکردنی ستراتیژێکی لەو شێوەیە کە گەلانی سوریا لەگەڵ رژێمدا بکەونە گفتوگۆ بەر لەوەی رژێم وەک براوەی شەڕ بناسرێ، دەبێتە هۆی ئاسانکاری بۆ هەوڵەکانی ئاساییکردنەوەی ڕاستەقینە و دامەزراندنی ئاشتی و گەشەسەندنی بەردەوام لە ناوچەکەدا. ئەوەی سوریا و تورکیا و جامیعەی عەرەبی ناوی ئاساییکردنەوەیان لێ ناوە، لەسەر حیسابی گەلانی سوریایە و مەترسییشە بۆ سەریان. پڕۆسەکە دەستیپێکردوە، سوریا دەچێتەوە جامیعەی عەرەبی و سڕکردنەکەی کۆتایی دێت. لەگەڵ تورکیا لە گفتوگۆ دایە، سەرەتای ماییس بڕیارە هەر چوار وەزیری دەرەوەی تورکیا، سوریا، ئێران، و روسیا کۆببنەوە. گەلەکۆمەیەکی هەرێمی لەسەر گەلانی سوریا بەڕێوەدەچێ بێئەوەی هیچ حیسابێک بۆ گەلانی سوریا بکرێ. لەو گفتوگۆیانە بەرژەوەندیی ئەو چوار وڵاتە لەپێش بەرژەوەندییەکانی گەلانی سوریان.

 “شکستی سیاسەتی فراوانخوازی تورکیا لە سوریا، و سیاسەتی فراوانکردنی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وایکردوە تورکیا بەدوای جۆرێک لە ئاساییکردنەوەدا بگەڕێت. تورکیا تێوەگلاوە لە ئەنجامدانی جینۆساید و پاڵپشتیکردنی گروپە توندڕەوەکانی وەک داعش و بەرەی نوسرە. لە ئێستادا تورکیا ئامانجی جێبەجێکردنی سیاسەتێکی نوێیە بە ئامانجی نەهێشتنی کورد و دەستکەوتەکانی بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ سوریا لەسەر حیسابی کورد. هەردو روسیا و رژێمی سوریا ئاگادارکراونەتەوە کە ئەو مەرجانەی رێککەوتنی ئەدەنەیان ئاسان کردبو، چیتر بونیان نییە و دوبارە جێبەجێکردنی رێککەوتنێکی لەو شێوەیە قبوڵ ناکرێت. گۆڕانکاریی بەرچاو رویداوە و تەنانەت ئەگەر هەوڵیش بدرێت ئەم مەرجانە بەسەر کورددا ناچاربکرێت، بەرخۆدانی گەلی کوردی بەدوادادێت.“ فەوزە یوسف

 لە کاتێکدا روسیا نێوەندگیری لەنێوان دو دەوڵەتی شەڕانگێزی تورکیا و سوریادا دەکات، دەردەکەوێت کە بەرژەوەندییەکانی ئەسەد و ئەردۆغان جێگەی بەرژەوەندی گەلانی سوریا دەگرێتەوە. بە شێوەیەکی پارادۆکسیکال هەوڵەکانی نێوەندگیری روسیا ئامانجیان ئاساییکردنەوەی ململانێکە نییە لە کاتێکدا دەستدرێژیەکانی خۆیان لە ئۆکرانیا ژیانی ملیۆنان کەس دەخاتە مەترسییەوە و ئاشتییەکی ئەرێنی رەتدەکەنەوە. بە لەبەرچاوگرتنی سیاسەتی چەسپاوی تورکیا بەرامبەر بە کورد، بەدوور نازانرێت ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان سوریا و تورکیا ببێتە هۆی ئەوەی کە ڕژێمی سوریا دان بە داخوازییەکانی تورکیادا بنێت یان ملکەچی فشارەکان بێت، هەروەک لە کاتی ڕێککەوتنی ئەدەنە لە ساڵی 1998دا بینیمان کە چۆن دواتر زەمینەی تەداخولاتی تورکیا لە سوریا چەسپێنرا دژ بە بزوتنەوەی ئازادیخوازیی کوردستان. سیاسەتی دەرەوە و هەرێمیی تورکیا لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە بە شێوەیەکی بەرچاو لە لایەن پرسی ناوخۆیی کوردەوە لە قاڵب دراوە. ئه م سیاسه ته لەگه ڵ سەرهه ڵدانی داعش و دامه زراندنی ناوچەیەکی ئۆتۆنۆم له لایه ن کورده وه له رۆژاڤا زیاتر ئاشکرا بو. واتا ئەوەی شێوە دەبەخشێتە سیاسەتی هەرێمی و ناودەوڵەتیی تورکیا، تەنانەت سیاسەتی تورکیا لەناو ناتۆشدا، پرسی کوردە لە ناوخۆی تورکیادا. ئەگەر تورکیا بکشێتەوە لە بەرانبەر رەتکردنەوەی ئیدارەی خۆسەر لەلایەن سوریا و روسیا و ئێرانەوە، پرسی سوریا جارێکی تر دەچێتەوە خاڵی سەرەتا. خۆ ئەگەر تورکیا لە تەداخولاتی سوریا بکشێتەوە، کە ئەمە زۆر زەحمەتە مەگەر بە دۆڕانی هەڵبژاردن لەلایەن ئەردۆغان و دەستپێکردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لەنێوان دەوڵەتی تورکیا و کوردەوە، ئەوا کورد و ڕژێمی سوریا بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەتوانن بگەنە ڕێککەوتنێکی لەبارتر، هەرچەندە پێدەچێت ڕژێمی ئەسەد بە شێوەیەکی سەرەکی گرنگی بە داننان بە پێگەی خۆی لەلایەن زلهێزەکانی ناوچەکەوە بدات نەک چارەسەرکردنی دۆخی نالەباری سوریا.

 لە کاتێکدا تورکیا پێشبینی دەکات ئەسەد سیاسەتێکی هاوشێوەی ساڵی ١٩٩٩ دژ بە کورد پەیڕەو بکات، بەڵام لەو کاتەوە جیۆپۆلەتیکی ناوچەکە و پەیوەندییە سیاسی و ئابوری و سەربازییەکان گۆڕانکاریی گەورەیان بەخۆیانەوە بینیوە. ئەسەد بە تامەزرۆییەوە فشار دەخاتە سەر ئەمریکا بۆ کشانەوە- ئامانجێک کە تورکیا و ئێران و ڕووسیا هاوبەشن تێیدا-. ئەم ئامانجە هاوبەشە راستە پێگەی کورد لای ئەمریکا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش بەهێزتر دەکات، بەڵام لە هەمان کاتدا دەیانخاتە ژێر ڕەحمەتی زلهێزێکی وەک روسیا و دوو زلهێزی ناوچەیی وەک ئێران و تورکیا بە هاوبەشیی لەگەڵ حکومەتی ناوەندیی شەڕانگێزی سوریا، بەڵام؛ لەوانەیشە ئەمە ببێتە هۆی دەستەبەرکردنی بەردەوامیی پشتیوانی ئەمریکا بۆ کورد.

لە ساڵی ٢٠١١ەوە دیمەنی سوریا گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا هاتوە و دو واقیعی جیاوازیان لێکەوتەوە: پێش ساڵی ٢٠١١ و دوای ساڵی ٢٠١١، چەمکێک کورد هەمیشە بانگەشەی ئەوە دەکات کە گەڕانەوە بۆ پێش ٢٠١١ بۆ کورد مەحاڵە. کورد لە پاراستنی ئەو خۆسەرییەی بەدەستیهێناوە بەئیرادەیە و، ڕەتیدەکاتەوە بگەڕێتەوە بۆ سوریایەکی مەرکەزی. لەگەڵ ئەوەشدا کورد دەیەوێ بە دانوستان و سازان لە سوریادا بمێننەوە و لەگەڵ رژێم رێکبکەون. لە سەرەتای نیسان لە هامبۆرگ، گفتوگۆیەکی دورودرێژم لەگەڵ فەوزە یوسف، سیاسەتمەدارێکی دیاری ڕۆژاڤا کرد، کە جەختی لەسەر ئەو داواکارییانەی کورد کردەوە کە لای کورد هێڵی سورن: ڕێزگرتن لە ئیرادەیان، ڕەتکردنەوەی سوریایەکی پێش ساڵی ٢٠١١ کە بە یەکپارچەیییەکی یەک ئایدیۆلۆژی، یەک ئاڵایی، یەک رەنگ و یەک دەنگ و یەک نەتەوە بنەماکانی داڕشتبو، و پاراستنی هێزەکانی ئاساییش و هێزەکانی سوریای دیموکراتیک تا رێککەوتننامەیەکی ئاشتییانەی درێژخایەن لە سوریادا دادەمەزرێ و کورد سوپای سوریا و حکومەتەکەی بە مەترسی نەزانێ. جگە لەوەش، خۆسەری زمانەوانی و کولتووری هێڵی سورن بۆ کورد، کە هەرگیز هیچ جۆرە جینۆسایدێکی کولتوری یان زمانەوانی قبوڵ ناکەن. گفتوگۆکەم لەگەڵ فەوزە یوسف، کە خۆیشی ئەندامی هاوسەرۆکایەتی پارتی یەکێتی دیموکراتییە (پەیەدە)، لەسەر کاریگەرییەکانی گۆڕانکاریی و  داینامیکی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەسەر سوریا و  ئیدارەی خۆسەری باکور و رۆژهەڵاتی سوریا ئەوەی بۆ رونکردمەوە کە کورد لەنێوان بەرداشی چەندان هێزی ناوچەیی و ناودەوڵەتیدا یاریدەکات، بەڵام ئەو یاریکردنە ئەگەر پێگەی کوردی بەهێزکردبێ لەناو ململانێی سوریادا لە رابردودا، ئەوا ئەمڕۆ یاریکردنەکە بە خواستی کورد نابێ چونکە کورد لە هیچ ئەکتەرێکی هەرێمی و ناودەوڵەتی دڵنیا نییە، هەرچەندە ئەمریکییەکان پێدەچێ زیاتر لە جاران سوریایان بە لاوە گرنگ بێ بە هۆی بێهێزبونی پێگەی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەرکەوتنی چین و روسیا بەبەهێزییەوە.

فەوزە یوسف رونیشی کردەوە کە چەندین ئەکتەری ناوچەیی و نێودەوڵەتی وەک روسیا و ئێران و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ تێکشکاندنی داعش کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر داهاتوی سووریا هەیە. ئەو نیگەرانی خۆی دەربڕی کە هەوڵەکانی ئاساییکردنەوە دەتوانێت زیان بە گەلی سوریا بگەیەنێت، بەو پێیەی ئەکتەرە جیاوازەکان بە پلەی یەکەم هەوڵدەدەن دۆخی ئێستا بپارێزن و سوریا بگەڕێننەوە بۆ دەوڵەتی ناوەندی پێش ساڵی ٢٠١١.

فەوزە یوسف تیشکی خستە سەر ئەگەری نوێبونەوەی رێککەوتننامەی ئەدەنە، کە پێی وایە دەبێتە هۆی زیادبونی گوشارەکان لەسەر کورد و تەنانەت ئەگەری هەیە شەڕیش هەڵگیرسێنێت. جەختیشی لەوە کردەوە کە کورد گەڕانەوە بۆ سوریایەکی پێش ساڵی ٢٠١١ قبوڵ ناکات و ئامادەیە بەرەنگاری هەر سیاسەتێک بێتەوە کە بە زۆر بەسەریدا بسەپێندرێت. وەک چۆن تورکیا پرسی کوردی خۆی هەیە، هەر دەستکەوتێکی کورد لە دەرەوەی سنوورەکانی، بەتایبەتی ئەزمونێک لەلایەن کوردەکانەوە بە ڕێنمایی ئایدۆلۆژیای سیاسی عەبدوڵا ئۆجالان وەک پرسێکی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ دەوڵەتی تورکیا دادەنرێت.

فەوزە یوسف گوتی؛ “شکستی سیاسەتی فراوانخوازی تورکیا لە سوریا، و سیاسەتی فراوانکردنی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وایکردوە تورکیا بەدوای جۆرێک لە ئاساییکردنەوەدا بگەڕێت. تورکیا تێوەگلاوە لە ئەنجامدانی جینۆساید و پاڵپشتیکردنی گروپە توندڕەوەکانی وەک داعش و بەرەی نوسرە. لە ئێستادا تورکیا ئامانجی جێبەجێکردنی سیاسەتێکی نوێیە بە ئامانجی نەهێشتنی کورد و دەستکەوتەکانی بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ سوریا لەسەر حیسابی کورد. هەردو روسیا و رژێمی سوریا ئاگادارکراونەتەوە کە ئەو مەرجانەی رێککەوتنی ئەدەنەیان ئاسان کردبو، چیتر بونیان نییە و دوبارە جێبەجێکردنی رێککەوتنێکی لەو شێوەیە قبوڵ ناکرێت. گۆڕانکاریی بەرچاو رویداوە و تەنانەت ئەگەر هەوڵیش بدرێت ئەم مەرجانە بەسەر کورددا ناچاربکرێت، بەرخۆدانی گەلی کوردی بەدوادادێت.“

فەوزە یوسف باسی لەوەشکرد کە نە ڕوسیا و نە ئێران هیچ دانوستانێکی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ ئیدارەی خۆسەر لەسەر ئەم پرسە نەکردوە و ئەمریکا ڕێبازێکی وریایانەی گرتووەتەبەر بۆ ئاساییکردنەوە، تەنها پشتگیری لێدەکات ئەگەر نەبێتە هۆی زیادبوونی ناسەقامگیری لە سوریا.

فەوزە یوسف ئەمەشی زیاد کرد؛ “لە کۆبوونەوەکاندا ئەمریکا ئاماژەی بەوە کردوە کە هیچ ئاساییکردنەوەیەک قبوڵ ناکات کە ناسەقامگیری لە سوریا دروستبکات یان لەسەر حیسابی گەلی سوریا بێت. ئەوان پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە ئاساییکردنەوە بەبێ چارەسەرکردنی قەیرانی سوریا یارمەتیدەر نابێت بۆ سەقامگیری ناوچەکە. ئەو خەڵکەی لەژێر کۆنترۆڵی ئیدارەی خۆسەردا دەژین، لەڕوی ئابوری، ئاسایش، حوکمڕانی و سیاسەتەوە بە بەراورد لەگەڵ بەشەکانی دیکەی سوریا پێشکەوتنی بەرچاویان بەخۆوە بینیوە. گەلانی ژێر کۆنترۆڵی ئیدارەی خۆسەر دژایەتییان هەیە لە بەرامبەر هەر هەوڵێکی ئاساییکردنەوە کە رەنگە ئەم سەقامگیرییە بخاتە مەترسییەوە. دانیشتوان و ڕژێمی سوریا ئاگاداری ڕۆڵی نەرێنی تورکیان لە قەیرانی سوریا و سیاسەتە نەگۆڕەکانی. لە کاتێکدا هیچ شتێک لە سیاسەتدا مەحاڵ نییە، بەڵام دینامیکی ئێستا و مێژو و تێڕوانینی خەڵک بۆ تورکیا وا دەکات دور نییە هەوڵەکانی ئاساییکردنەوە سەرکەوتوو بن. جگە لەوەش هەڵبژاردنەکانی داهاتوی تورکیا دۆخەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەکەن، چونکە هەر جوڵەیەکی سیاسی بەرچاو دەکرێت لەلایەن ئەردۆغانەوە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنەکانی بقۆزرێتەوە. تەنانەت ئەگەر ئەردۆغان دوای هەڵبژاردنەکان لە دەستەڵاتیشدا بمێنێتەوە، ئەوا رژێمی سوریا بەردەوام دەبێت لە پێداگری لەسەر کشانەوەی تورکیا لە سوریا“.

هەروەها فەوزە یوسف باسی لە دەرئەنجامە گریمانەیییەکانی هەڵبژاردنەکانی داهاتوی تورکیا کرد و ئاماژەی بەوەدا کە دڵنیا نییە حکومەتێکی نوێ چۆن لە دۆخی سوریا نزیک دەبێتەوە. ناوئەوبراو جەختی لەوە کردەوە کە لە کاتێکدا ڕەنگە ئاساییکردنەوە لەنێوان وڵاتانی عەرەبی و ڕژێمی سوریادا هەندێک گۆڕانکاری ئابوری بەدوای خۆیدا بهێنێت، بەڵام قەیرانی بەردەوامی سوریا وا دەکات کە وەبەرهێنانی بیانی قورس بێ لە سوریا کە ئەمەش وا دەکات ئاساییکردنەوەکە نەبێتە هۆی ئاشتی و سەقامگیری.

لە کۆتاییدا، کاتێک پرسیارم لێی کرد لەبارەی دیدگای ئیدارەی خۆسەرەوە  بۆ چارەسەرییەک لە سوریا، فەوزە یوسف چەند داواکاری و پرەنسیپێکی سەرەکی خستەڕو، لەوانە ڕێزگرتن لە خۆسەریی کورد، بەردەوامبونی هێزەکانی ئاساییش و هێزەکانی سوریای دیموکراتیک تا رێککەوتننامەیەکی هەمیشەیی بۆ چارەسەرییەکانی قەیرانەکانی سوریا لای هەموان قبوڵ دەکرێت، هەروەها مافە زمانەوانی و کولتورییەکان. دوپاتیشی کردەوە کە کورد پابەندە بە دانوستانی ئاشتییانە بەڵام ئەگەر پێویست بکات بەرگری لە خۆی دەکات.

لە دیراساتی ئاشتی و ململانێدا، ئەو دو جۆری ئاشتییە دەرخەری دو کۆنتێکستی دوای ململانێ و شەڕن.

ئاشتی نەرێنی واتا ئەو ئاشتییەی کە توندوتیژییەکە وەستێنراوە، ململانێکە راگیراوە، یا کۆتایی پێ هێنراوە، بەڵام بنەڕەتی کێشەکان وەک خۆی ماوەتەوە. بنەڕەتی زۆربەی کێشەکان کە دەبنە هۆکاری ململانێ و توندوتیژی و پێکدادان، نادادپەروەریی کۆمەڵایەتی، ئابوری، و سیاسییە. ئاشتی نەرێنی هەرگیز بە مانای ئاشتی نییە چونکە هەرکاتێک دینامیکیەتی هێزەکان گۆڕان، یان لە شوێنێکدا ململانێیەک تەقیەوە، یاخود بێهێزەکان کەمێک هێزیان کۆکردەوە، دەگەڕێینەوە خاڵی سەرەتای ململانێکان.

بۆیە تیۆرییەکانی چارەسەرکردنی ململانێ جەخت لەسەر ئاشتی پۆزەتیڤ دەکەنەوە. واتا ئەو ئاشتییەی کە نەک هەر تەنها توندوتیژییەکە لەنێوان هێز و گروپ و تاکەکان کۆتایی پێ هاتوە و راگیراوە، بەڵکو بنەڕەتی ئەو کێشانەش چارەسەردەکرێن کە بونەتە هۆی ململانێ و پێکدادان و شەڕ.

ئاشتی بەرقەرار نابێ تا دادگەری نەچەسپێ، یا لای کەمی دادگەری. ململانێکان کۆتایییان نایەت بە تەنها راگرتنی توندوتیژی چونکە بونیادی توندوتیژییەکە قوڵترە و پەیوەستە بە نادادپەروەریی کۆمەڵایەتی، سیاسی، و ئابوری.

پرسیاری هەرە گەورە و وەڵامنەدراوە ئەوەیە ئایا ئاشتی هەمیشەیی چۆن لە سوریایەک لەژێر سەرکردایەتیی بەشار ئەسەددا دەچەسپێت کە لە ٢٠١١ تا دیسێمبەری ٢٠٢٢ بۆتە هۆی لای کەم کوژرانی ٥٨٠ هەزار کەس و ئاوارەبونی ١٣ ملیۆن کەس و پەناهەندەبونی نزیکەی حەوت ملیۆن کەس؟