رزگاریخوازیی نەتەوەیی دژ بە دیموکراسی

~ کەمال چۆمانی

لە قۆناغی خەباتی رزگارییدا، ئەوەندە بەسە حیزبی سیاسی و سەرکردە خاوەنی دیدێکی رزگاریخوازیی نەتەوەیی بێ، بەڵام 

بانگەشەی رزگاریخوازیی نەتەوەیی بەس نییە بۆ رۆژگاری دوای رزگاری چونکە لەدوای قۆناغی رزگاری پرسی عەدالەت، حوکمڕانیی چاک، دیموکراسی، مافەکان، و خۆشگوزەرانی دەبنە چەقی گرنگیپێدانی هاووڵاتییان نەک حیکایەتەکانی قارەمانێتیی شاخ.

لە قۆناغی خەباتی رزگاری هاووڵاتییان نین، هاندەر و پشتیوانیکەرانی خەباتەکە هەن کە مێگەلێکی گەورەیە بێئەوەی پرسیار بکات و گومان بکات بەتەواوی بەدوای بانگەشەکانی سەرکردایەتیی دەکەوێ. سەرکردایەتیی خەباتی رزگاریخوازییش، لە پرۆسێسی خۆشویستکردنی نیشتیماندا، خۆیان پیرۆز دەکەن و تەخوینی هەرکەس و گروپێکیش دەکەن پرسیار لەو سەرکردایەتییە دروستبکات. بەڵام لەدوای قۆناغی رزگاری، ئەو هاندەر و پشتیوانکەرانە دەبنە هاووڵاتی. هاووڵاتیبون پرسی ئەرک و مافە. لەگەڵ دەرکەوتنی هاووڵاتی، پەیوەندییەکی قانونی لەنێوان هاووڵاتی و حوکمڕان دادەمەزرێ کە بەرپرسیارێتی و لێپرسینەوە پەیوەندییەکە رێکدەخات. هاووڵاتییان بەرپرسیارن لە بەرانبەر گوێڕایەڵیکردنی قانونەکان، بێگومان قانون لەسەر بنەمای دیموکراسی، هەروەها حوکڕانانیش بەرپرسیارن لە بەرانبەر وەدیهێنانی بەرپرسیارێتییەکانیان، هەرکاتێکیش لە بەرپرسیارێتیدا شکستیان هێنا یا پێشێلی بەرپرسیارێتییان کرد، هاووڵاتی و قانون لێیان دەپێچنەوە.

 سەرکردایەتیی پیرۆزکراو چیتر لای هاووڵاتییان رزگارکەر Savior نییە، بەڵکو وەدیهێنەر و دابینکەری Provider سیاسەتی باشە. 

لە قۆناغی پێش رزگاری، سەرکردە داواناکات بە رزگارکەر بیبینن ئەوە جەماوەری مێگەلئاسایە خۆی ئەو وێنەیە بە سەرکردە دەبەخشێ. وێنەیەکی میتافیزیکی لای خەڵک بۆ سەرکردەی رزگارکەر دروستدەبێ. سەرکردە لەو رۆژانەدا خاکی دەردەکەوێ، خۆی وا دەنوێنێ کە هی خەڵکە و رۆژانی دوای رزگاریش بەو پێودانگە دەبێ. سەرکردە پێویستی بەو وێنەیەیە هەم بۆ تێرکردنی نارسیسیزمی خۆی هەمیش بۆ دروستکردنی هەجەمۆنی. سەرکردە لەگەڵ یەکەم رۆژی حوکمڕانیدا، پشت بەو وێنەیە دەبەستێ کە رزگارکەرە و بەردەوامیی پێدەدات. لای خەڵک ئەو وێنەیە کۆتایی هاتوە و نایانەوێ ئەو وێنەیە بمێنێ. 

ئێمە لە ١٩٩٢ەوە، بەتایبەتتریش لە ٢٠٠٣ەوە کە هەڕەشەی بەعس نەما و نەوەیەکی نوێ دروستبوە کە چیڕۆکەکانی شۆڕشی چەکداری و شاخ چیتر نایبزوێنن، لەو ململانێیەداین کە دەمانەوێ حوکمڕانییەکمان هەبێ کە بەرپرسیار بێ بەرانبەرمان و ئێمەش بەرانبەر قانونەکان و بەند و بەرپرسیارێتییەکان کە لەسەر شانمانن، بەرپرسیار بین. ئێستا لە عێراقدا دەستورێک هەیە کە کۆتایی بەوە هێناوە مافەکانی کورد پێشێل بکرێن، ئەوەی هەیە ململانێی سیاسیی نێوان حیزب و کەسایەتییە سیاسییەکانە. ململانێ سیاسییەکانی بەغداد و هەولێر، کەمترن لە ململانێ سیاسییەکانی نێوان هەولێر و سلێمانی، بۆیە ئەوانەی دەیانەوێ ململانێ سیاسی و تێگەییشتنە جیاوازە دەستورییەکان وەربگێڕنە سەر ململانێی ئێثنیکی، تەنها ویستێکە بۆ ئیدامەدان بە شەرعییەتی رزگاریخوازیی نەتەوەیی بۆ بێدەنگکردنی ویستی دیموکراتخوازی.

لە دونیای دیموکراسیدا، هاووڵاتییان زیاتر دەتوانن پێشێلی قانون بکەن تا حوکمڕانان، هەر بۆیە دەبینیت لەسەر پێشێلکارییەکی بچوک ئەگەر دادگا و پارلەمان ئەرکی خۆیان جێبەجێنەکرد لە لێپرسینەوە لە بەرپرسەکە، ئەوا هاووڵاتییان و میدیا پێکەوە فشارێکی گشتیی دروستدەکەن و ناچاری بەرپرسەکە دەکەن دەستلەکاربکێشێتەوە. 

ئەوەی لە هەرێمی کوردستان حوکم دەکات، حوکمی هێز و دیفاکتۆی شەڕی ناوخۆیە نەک حوکمی قانون و دیموکراسی، هەر بۆیەشە رۆژێک سەرۆکی حکومەت و دادگاکانی سەرۆکی یەکێتی و جێگرەکەی بە تیرۆر تۆمەتباردەکات، رۆژی دواتر بەیەکەوە قاوە دەخۆنەوە. رۆژێک دادگای هەولێر حوکمی ئیعدامی بەڕێوەبەری دژەتیرۆری یەکێتی دەدا، رۆژی دواتر سەرۆکی یەکێتی خەڵاتی رێزلێنان دەبەخشێتە بەڕێوەبەری دژەتیرۆر.

لەو جەنگەڵەدا، هێز حوکم دەکات. لەو جەنگەڵەدا بۆیە خەڵک ناچارە لە دەوری عەشیرەت و تیرە و فەرماندەی میلیشیایی کۆببێتەوە چونکە دادگا و دەستەڵات نەک نایپارێزن، بەڵکو هەڕەشەن لەسەری. دەستەڵاتیش ئاسانتر کۆنترۆڵی خەڵک دەکات لەڕێی کۆنترۆڵکردنی گروپێک سەرۆک عەشیرەت یان گروپێکی خاوەن میلیشیا. کاتێک هاووڵاتییان ناتوانن وەک هاووڵاتیی لەناو کۆمەڵگایەکی مەدەنیی دیموکراتیک خۆیان و ئەرک و بەرپرسیارێتییەکانیان ببینن، هانا بۆ جڤاکی دی دەبەن کە دەیانپارێزێ جا جڤاکی عەشیرەتی بێ یا دینی یا تەنانەت کۆبونەوەی خێزانێک لە دەوری یەکتر و خۆبەهێزکردن بۆ خۆپاراستن لە هەڕەشەکانی ناو کۆمەڵگا.

لەو جەنگەڵەی حکومڕانیی هەرێمی کوردستاندا، هەڵبژاردن تەنها ئامرازی شەرعییەتپێدانەوەیە بەو دەستەڵاتدارێتییە. 

ئۆپۆزسیۆن ناتوانێ ببێتە خاوەنی میلیشیا، پشتگیری هەڵوێستێکی واش ناکەم. بەڵام ئەگەر ئۆپۆزسیۆن بیەوێ ببێتە خاوەن هێز، ئەوا دەبێ هێز لە خەڵکەوە وەربگرێ. تەنها هێز بەرانبەر حوکمی میلیشیا و چەتەگەرایی دەتوانێت کاریگەریی هەبێ، هێزی خەڵکە، هێزی کرێکاران و چینی خوارەوە، هێزی ئەوانەی بەشێک نین لە بەرژەوەندییەکانی ئەو دەستەڵاتدارێتییە. خەڵک نەک وەک دەنگدەر، بەڵکو وەک بیرکەرەوە و خاوەن هەڵوێست، وەک ئەکتەری سیاسیی ناو کۆمەڵگە، وەک ئەو کیانەی کە تێگەییشتوە کە دەبێ بەشداریی هەبێ لە رەنگڕێژکردنی حوکمڕانی و سیاسەت. خەڵک نابێ تەنها وەک دەنگدەر تەماشابکرێ، ئەوانەی وەک دەنگدەر تەماشای خەڵک دەکەن، لە پارلەماندا متمانەی خەڵک دەدۆڕێنن چونکە پارلەمان هیچ سیاسەتێک و قانونێک قبوڵ ناکا کە دژی بەرژەوەندییەکانی سیستەمی گەندەڵ بێ، لە هەڵبژاردنەکان تا ئێستاش ئەو سیستەمە دەیباتەوە چونکە هەڵبژاردنەکان نە ئازادن و نە دادپەروەرانەشن، ئەوە سەرەڕای تەزویر. ئۆپۆزسیۆن پێویستی بەو ملیۆنان خەڵکەیە کە بەرژەوەندییان لە حوکمڕانیی چاک دایە نەک بەتەنها ناردنی چەند کەسێک بۆ پارلەمان. ئۆپۆزسیۆن تا ئێستا لە دو سێ دەقیقەی قسەکردنی پارلەمان و هاشوهوشی فەیسبوک بترازێ، سیاسەتی نەکردوە. تەنانەت یەک حیزبی ئۆپۆزسیۆن و یەک ئەندامی ئۆپۆزسیۆنیش نییە شیتەڵی کێشە ئابوری و سیاسی و حوکمڕانییەکانی هەرێمی کوردستانی کردبێ و پۆڵسییەکی هەبێ کە چۆن دەتوانن ئەو کێشە و قەیرانانە چارەسەر بکەن. 

ململانێی نێوان ئەوانەی بە عەقڵییەتی کلاسیکانەی بزوتنەوەی رزگاریخوازییەوە سیاسەتدەکەن لەگەڵ ئەوانەی دەیانەوێ حوکمڕانیی چاک و دیموکراسی بەدیبێ، زۆر ئاشنایە بە زۆربەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بزوتنەوەی رزگاریخوازیی و چەکداریی کورد لە کوردستانی عێراقێ، نەیتوانی ئەو بزوتنەوەیە چەکدارییە بگوازێتەوە بۆ شەرعییەتی دیموکراسی هەربۆیە مەلا بەختیار زۆر بەڕونی گوتی کە یەکێتی کورسییەک بهێنێ یان سەد کورسی وەک یەکە هەروەک چۆن بینیمان مەسعود بارزانی پارلەمانی داخست کاتێک پارلەمان ویستی دیموکراسییانە ئەزمونی بەرپرسیارێتیی خۆی بکات. دوای ٣٢ ساڵ لە حوکمڕانیی یەکێتی و پارتی، هەندێک پێیان وایە هێشتا لە قۆناغی راگوزەرداین کە من پێموایە لە ٢٠١٥ کاتێک پارلەمان بۆ دو ساڵ دواخرا، قۆناغی راگوزەر کۆتاییهات و سیستەمی تاکڕەوی سیاسیی بنەماڵەیی بەتەواوی خۆی سەپاند.