ئایا قەوارەی هەرێمی کوردستان لەژێر هەڕەشە دایە؟

~ کەمال چۆمانی

یەکێک لە وتە بەربڵاوەکانی ئیسماعیل بێشکچی کە جڤاک و رۆشنبیری ناسیۆنالیستی کورد بەکاریدەهێنن بۆ شەرعاندنی سیستەمی نادیموکراتیکی کوردی، ئەوەیە کە گوایە بێشکچی گوتویەتی کە <<خراپترین دەستەڵاتدارێتیی کوردیی لە باشترین دەستەڵاتدارێتیی ناکوردی بۆ کورد باشترە.>> 

واتا دەیانەوێ بڵێن دیکتاتۆریی کوردیی لە دیموکراتیی ناکوردی باشترە.

بەو پێودانگە بوایە، ئەو کوردانەی کوردستانی عێراقێ کە کوردستانیان لە رابردودا بەجێهێشتوە، بگەڕابانەوە کوردستان کەچی تەنانەت بینیمان دو ساڵی رابردوش لەسەر سنورەکانی یەکێتی ئەوروپا ئەوە زۆربەی کوردەکانی کوردستانی عێراقێ بون بونە سەردێڕی هەواڵەکانی دونیا لە سیستەمی نادیموکراتیک و نادادپەروەر رایانکردبو.

نا، دیکتاتۆری هەر خراپە، کوردی بێ یان ناکوردی، دیموکراتی هەر باشە کوردی بێ یا نا کوردی. 

ئەگەر لە ئێران و تورکیا و سوریا کێشەیەکی ئێثنیکیمان هەبێ، ئەوا لە عێراقدا ئەو کێشەیە نەماوە و کورد نەک هەر دانپێدانراوە لە عێراقدا، بەڵکو کۆڵەکەیەکی هەرە سەرەکی وڵاتەکەیە. دۆزی کورد لە ٢٠٠٥ەوە پێی ناوەتە قۆناغێکی دیکە کە قۆناغی دۆزی دیموکراسی و حوکمڕانیی چاکە. لە زاخۆوە تا بەسرە کێشەکانی عێراق و عێراقییەکان هەمان کێشەن؛ کێشەی نەبونی دیموکراسی و حوکمڕانیی چاک، کێشەی هەبونی میلیشیای کوردی و شیعی و سونی، کێشەی چەتەگەرایی ئابوریی بنەماڵە و حیزبە سیاسییەکان. ئەوانەی دەیانەوێ جیاوازییەکی بچوک لەنێوان میلیشیاکانی خەزعەلی و سەدر و بارزانی و تاڵەبانی دروستبکەن، هەر ئەوانەن کە لە نەوەدەکان بە قەڵەم یا بە تفەنگ ماڵی کوردیان وێران کرد. میلیشیا خراپن، مەترسین، وێرانکەرن جا بە کوردی قسەبکەن یا عەڕەبی یا تورکمانی.

عێراق وڵاتێکی فیدرالییە. فیدرالیزم سیستەمێکی سیاسیی حکومڕانییە کە دەستەڵاتی ناوەند دەستەڵاتەکانی لەگەڵ حکومەتە خۆجێیییەکان، هەرێمەکان و ویلایەتەکان بەشدەکات. واتا دەستەڵاتەکانی جێبەجێکردن و تەشریع و قەزا، جگە لە دەستەڵاتە سەروەرییەکان وەکو سیاسەتی دەرەوە و سەربازی، دەبەخشێتە هەرێمەکان جا دەکرێ وەک هەرێمی کوردستان هەرێمێک بێ لەسەر بنەمای ئێثنیسیتی، یان وەک ئەڵمانیا لەسەر بنەمای جیۆگرافیای هەرێمەکان، نمونەکان زۆرن لە دونیا. هەرچەندە فیدرالیزمی عێراق نمونەیەکی تایبەتە و هەرێم تا رادەیەک خاوەندارێتیی لە بەرگری و سیاسەتی دەرەوەی خۆیشی کردوە.

مەبدەئی فیدرالیزم لامەرکەزییەتە -ناناوەندێتی decentralization-. لامەرکەزییەت واتا ئاستە جیاوازەکانی حکومەت خاوەندارێتیی لە بەرپرسیارێتی و دەستەڵاتەکانی خۆیان دەکەن. واتا دەکرێ لە قەزای چۆمان پێویستمان بەوە نەبێت بچینە هەولێر بۆ نوێکردنەوەی پاسپۆرت. واتا پێنجوێن خۆی بڕیاربدات ئایا بۆ ساڵی ٢٠٢٣ لە شارەکەدا قوتابخانەیەکی نوێ بکرێتەوە یان نەخۆشخانەیەک، ئیدارەی پێنجوێن و خەڵکەکەی خۆیان باشتر دەزانن نەک حکومەتی هەرێم. هۆکاری هەرە سەرەکی ئەم دەستەڵات بەخشینە بۆ ئەوەیە هەرێمەکان باشتر خۆیان بەڕێوەببەن، بێگومان هاوکاری و هەماهەنگیی بەهێز لەنێوان حکومەتی ناوەند و هەرێمەکان و حکومەتە خۆجێیییەکان هەیە. 

فیدرالیزم گرنگە بۆ جێکردنەوەی هەمەڕەنگی لەناو وڵاتدا. کەلتور و بەرژەوەندی و ناسنامەی هەمەڕەنگ و جیاواز لە وڵاتدا هەن. بۆ نیشاندانی ئەو هەمەڕەنگییە، پێویستە لە حکومڕانییدا رەنگبداتەوە. زۆر جار مێژو دەورێکی گرنگ دەبینێت، زۆر جار ئایدیۆلۆژیا، زۆر جار ناسنامەی دانیشتوانی ئەو هەرێمە. ئەو جیاوازی و رەنگاوڕەنگییە پێویستە بپارێزرێ و پێشبخرێ نەک سەنتەر وەک هەڕەشەیان ببینێ. فیدرالیزم گارەنتیی پاراستنی ئەو جیاوازی و رەنگاوڕەنگییە دەکات.

یەکێک لە مەبدەئەکانی دیکەی فیدرالیزم دروستکردنی بڕیارە لە خوارەوە بۆ سەرەوە نەک وەک ئەوەی هەیە لەسەرەوەڕا بۆ خوارەوە. بەپشکدارکردنی خەڵک لە دروستکردنی بڕیاردا، بە شۆڕکردنەی میکانیزمی بڕیاردروستکردن، سەنتەر ناتوانێت بڕیارێک بسەپێنێت کە لەگەڵ ویستی خەڵکەکەدا ناگونجێ. بێگومان لێرە کە دەڵێم سەنتەر، مەرج نییە تەنها حکومەتی مەرکەزی بێ، بەڵکو زۆر جار حکومەتی خۆجێییش لەناو سیستەمە فیدراڵییەکەدا دەیەوێت سیستەمی مەرکەزییەت بسەپێنێ، وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان. دەبینین حکومەتی هەرێمی کوردستان داوای دەستەڵاتی زیاتر لە بەغداد دەکات، بەڵام خۆی دەستەڵات لەگەڵ سلێمانی و دهۆک و هەولێر و چۆمان و زاخۆ بەش ناکات. حکومەتی هەرێم کاتێک بڕیارێک دروستدەکات، ناگەڕێتەوە بۆ رای خەڵک و شار و شارۆچکەکان، گروپێکی بچوک لە هەڕەمی حکومەتەوە بڕیاردەدەن. 

هەروەها فیدرالیزم رێخۆشدەکات تا حکومەتی سەنتەر زیاتر خەریک بێ بە پرسە نیشتیمانییەکانەوە وەک بەرگری، سیاسەتی دەرەوە، و سیاسەتی نەختینەیی، ئەمە لە کاتێکدا حکومەتە خۆجێیییەکان زیاتر پرسەکانی پەیوەست بە پەروەردە و تەندروستی و ئاو و کارەبا و هتد رێکدەخەن. بەڵام دیسانیش، حکومەتی خۆجێیی نابێت خۆی هەمو شتەکان بە مەرکەزی بکا. دەبینین کە وەزارەتی تەندروستی یا پەروەردە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان سیستەمەکەیان زۆر مەرکەزییە هەر بۆیەشە بۆ نمونە لە قوتابخانەیەک دەبینی سێ مامۆستای بیرکاری هەن بەڵام لە قوتابخانەیەک هیچ مامۆستایەکی بیرکاری نییە چونکە دامەزراندنەکە مەرکەزی بوە، یان خودی پەروەردەکە لەسەر بنەمای پێویستی بڕیارەکەی نەداوە بە هاوبەشی لەگەڵ ئیدارەی قوتابخانەکە، بەڵکو راستەوخۆ بەپێی میزاج و بەرژەوەندیی خۆی، لەوانەیە بەرپرسی ناوچە یا کۆمیتە وای خواستبێ.

یەکێک لە گرنگییەکانی فیدرالیزم پاراستنی مافی پێکهاتەکانە، یان کەمینەکان minority rights. فیدرالیزم چوارچێوەیەکە کە پێکهاتەکان و کەمینەکان دەتوانن خۆیان خۆیان بەڕێوەببەن.

گرنگییەکی دیکەی فیدرالیزم وەبەرهێنان و پێشخستنی دیموکراسییە. کاتێک هاووڵاتییان بەشداردەبن لە حوکمڕانی، بەرپرسیارێتییشیان زیاتر دەبێ، هەروەها لە حوکمڕانەکانیش دەپرسنەوە. هاووڵاتییان و حکومەت پێکەوە پەیوەندییەکانیان بە جۆرێک رێکدەخەن کە هەردوکیان بتوانن ئەرک و مافیان بەرانبەر یەکتر هەبێ. هاووڵاتییان نەک تەنها لە هەڵبژاردنە فیدرالییەکان بەشدار دەبن، بۆ نمونە، بەڵکو لە هەڵبژاردنە خۆجێیییەکانیش رۆڵی گرنگ دەبینن. زۆرجار بۆ هاووڵاتییان گرنگترە کێ قائیمقامە یا پارێزگار تا کێ سەرۆکی حکومەتی فیدرالە یا دەوڵەت. بەڵام بێگومان ئەوە لە کاتێکدا کە لامەرکەزییەت هەبێت نەک سەرۆکی حکومەت خۆی سەرۆک شارەوانی و قائیمقامەکان دابنێ. سەرۆکی حکومەت و جێگرەکەی داوای لامەرکەزییەت لە بەغداد دەکەن، بەڵام تۆی هاووڵاتی بیرت نایەت کەی بو دەنگت بۆ سەرۆک شارەوانی یا قائیمقام یان پارێزگار دا. ئەگەر تۆ گەنجێک بی دوای ٢٠٠٠ لەداییکبوبی، بەدڵنیایی جگە لە هەڵبژاردنی پارلەمان لە هیچ هەڵبژاردنێکی دیکە دەنگت نەداوە. واتا رونە کە سیستەم لای ئێمە زۆر مەرکەزییە لە کاتێکدا خۆمان داوای لامەرکەزییەت لە بەغداد دەکەین.

لە جەوهەردا، دەستەڵات پێناسەی ئینسان ناکات، بەڵام ئەوەی ئینسان چۆن مامەڵە لەگەڵ دەستەڵات و هێز دەکات، روی راستەقینەی نیشاندەدات.

ئەفلاتون لە کۆمارەکەیدا، دەڵێ کە پێوەر بۆ ئینسان ئەوەیە کە چۆن مامەڵە لەگەڵ دەستەڵات\هێز دەکات، هەر بۆیە فەیلەسوفان یان ئەوانەی سەروکاریان لەگەڵ فەلسەفە دایە، بە باشترین کەسانێک بۆ حوکمڕانی دەزانێت؛ پاشای فەیلەسوف.

خەڵک بە ناوونیشانی حوکمڕانەکان بڕیاریان لەسەر نادات، بەڵکو بە ئاکار و کردەی سیاسییان. سەرۆکی حکومەت یان هەر بەرپرسێکی دیکە، ناوونیشانێکی هەیە لەگەڵیشیدا بەرپرسیارێتی لە چوارچێوەی قانون و بەهاکاندا؛ ئەوەی پێناسی سەرۆک حکومەت و هەر حوکمڕانێک دەکات، چۆنییەتی مامەڵەکردنیەتی لەگەڵ هێز و دەستەڵاتەکە نەک خودی پۆستەکە.

ئەوە مامەڵەی نادیموکراتی بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستانە هەڕەشەیە لەسەر هەرێمی کوردستان، خەڵکەکەی، و قەوارەکەی نەک بەغداد. ئەوە شکستی بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستانە کە نەیانتوانی سود لە فیدرالیزم ببینن بۆ پێشخستنی دیموکراسی، حوکمی قانون، بەشداریی خەڵک لە دروستکردنی بڕیاردا، و شۆڕکردنەوەی لامەرکەزییەت بۆ ئاستی خوارەوەی حوکمڕانی. ئەوەی هەندێ بەرپرس و هەندێک کەسی ناسیۆنالیست بە هەڕەشە تەرجومەی دەکەن، لە راستیدا تەنها هەندێک کێشەی سیاسی و جیاوازیی خوێندنەوەن بۆ هەندێک قانون و بڕگەی دەستور کە نەک هەڕەشە نین ئەوانە، بەڵکو ئەو جیاوازییانە بنەمایەکی گرنگیشن بۆ پێشخستنی حکومڕانی و فیدرالی لە عێراقدا.

پارێزگاری پێشوی هەولێر رەحمەتی فرسەت سۆفی جارێک گوتی: <<تەشەنەکردنی بێئومیدی و گەندەڵی دو هێندەی مەترسی داعش لەسەر هەرێم مەترسیدارترن.>> هۆکاری تەشەنەکردنی بێئومێدی و گەندەڵی هەڕەمی دەستەڵاتە نەک بەغداد، بە واتایەکی تر، ئەوەی دەڵێت قەوارەی هەرێم لەژێر مەترسی دایە، خۆی هەڕەشە هەرە گەورەکەیە لەسەر قەوارەی هەرێم.