“ساتی وەرچەرخان” لە سیاسەتی دەرەکی و ئاساییشی نیشتیمانیی ئەڵمانیادا؛ Zeitenwende

~ کەمال چۆمانی

هەردو شەڕی وێرانکەری جیهانی یەکەم و دوەم کە ئەڵمانیا سەنتەر و یەکێک لە کاراکتەری سەرەکیی شەڕەکە بو، عەقڵییەتی جیۆپۆلەتیکی ئەڵمانیا و و سیاسەتی دەرەکی و بەرگریی ئەو وڵاتە و سەرکردەکانی بۆ دەیان ساڵ رەنگڕێژکرد، بەڵام چیتر ئەو مێژوەی شەڕ و وێرانکارییە سیاسەتی دەرەکی و بەرگریی ئەڵمانیا رەنگڕێژ ناکا. لەگەڵ هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، عەقڵییەتی جیۆپۆلەتیکی ئەڵمانیا چیتر نەیتوانی خۆدورگر بێ و بە گۆڕانێکی رادیکاڵدا رۆییشت تا لە ٢٠٢٢ راوێژکاری ئەڵمانیا ئۆلاف شۆلز گوتی کە داگیرکاری روسیا <<ساتی وەرچەرخانە لە ململانێکانی وڵاتانماندا تسایتەنڤێندە “Zeitenwende”>>. تسایتەنڤێندە  لە ٢٠٢٢ وشەی ساڵ بو. 

تسایتەنڤێندە چییە و ئەو گۆڕانکارییانە چین لە سیاسەتی دەرەکی و سیاسەتی ئاسایشی نیشتیمانیی ئەڵمانیادا رویانداوە؟ هەوڵدەدەم لەو وتارەدا وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە.

بە هۆی وێرانکاری سوپای ئەڵمانیا لە هەردو جەنگی جیهانی یەکەم (١٩١٤-١٩١٨) و دوەم (١٩٣٩-١٩٤٥)، ئەڵمانیا سوپاکەی لە دوای جەنگی جیهانی دوەمەوە وەک پێویست بەهێز نەکردەوە. یەکەمین کاردانەوەی ئەڵمانیا لە بەرانبەر داگیرکاریی روسیا، ئۆلاف شۆلز لە وتارەکەی لە پارلەمانی ئەڵمانیادا لە ٢٧ی شوباتی ٢٠٢٢، سێ رۆژ دوای هێرشەکەی روسیا، بودجەیەکی ١٠٠ ملیار دۆلاری بۆ نوێکردنەوە و رێکخستنەوەی سوپاکەی راگەیاند، ئەو ژمارەیە ریکۆردی بودجەی بەرگریی ئەڵمانیایە لەدوای ١٩٤٥ەوە. 

لە وتارەکەیدا شۆلز رایگەیاند کە سەرەڕای بودجە ١٠٠ ملیار دۆلارییەکە، ئەوا ئەڵمانیا پەیوەستیش دەبێ بە خواستی ناتۆ بە دابینکردنی سەدا دوی بودجەی ئەڵمانیا بۆ سوپا، ئەمەش دیسان گۆڕانێکی گەورە بو لە سیاسەتی ئەڵمانیا کە تا ئەوکات ئەڵمانیا رەتیکدەکردەوە کە سەدا دوی بودجەی وڵات ببەخشێتە سوپا. هەرچەندە ئێستا ناتۆ داوادەکا سەدا دو لای کەم بێ نەک سەقفی کۆتایی، واتا پێویست دەکا سەروی سەدا دوش بێ. دونیا جارێکی تر خراپتر لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەم میلیتاریزە دەبێت.

شۆلز، کە وتارەکەی هەم پشتیوانی هاوپەیمانانی ئەڵمانیای بەدەستهێنا هەمیش هی رای گشتی ئەڵمانیا و سەرۆکی پارتی ئۆپۆزسیۆن کریستیان دیموکرات، بەم جۆرە سەردەمی نوێی سیاسەتی دەرەکی و بەرگری و جیۆپۆلەتیکی ئەڵمانی لە وەڵامی روسیادا ئاشکراکرد:  

<<ئێمە بە ساتی وەرچەرخاندا رەتدەبین. واتا دونیا چیتر وەک دونیاکەی پێشوتر نابێ. پرسەکە لە جەوهەردا ئەوەیە ئاخۆ هێز رێی پێ دەدرێ قانون بشکێنێ. ئاخۆ ئێمە رێ بە پوتین دەدەین میلی کاتژمێرەکە وەربگێڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەیەم و سەردەمی هێزە گەورەکان. یان ئاخۆ ئێمە پێکەوە لە شەڕخوازانی وەک پوتین دەپێچینەوە. ئەمەش پێویستی بە هێزی خۆمان هەیە.>>

کۆمەڵێک گۆڕانکاری لە ئەڵمانیا، ئەوروپا، و دونیا، بەتایبەتیش لە پەیوەندی رۆژئاوا لەگەڵ دونیا پێویستییان کرد ئەڵمانیا چیتر رابردو خوێناوییەکەی وای لێ نەکات لەو رۆڵەی کە پێویستە ئەڵمانیا وەک گەورەترین ئابوریی ئەوروپا بیگێڕێ، خۆی بەدوربگرێ. ئەڵمانیا ئاسایشی نیشتیمانیی ئەوروپا وەک ئاساییشی نیشتیمانیی ئەڵمانیا دەبینێ، واتا هەردوکیان یەکانگیرن لەگەڵ یەکتردا بۆیە ئەڵمانیا سەرەڕای دەیان ساڵ خۆدورگرتن لە ناردنی چەک بۆ وڵاتێک کە لە شەڕدا بێ یان لە ململانێی توندوتیژدا بێ، بەڵام بۆ ئۆکرانیا نەک هەر لەڕوی دارایییەوە پشتیوانی کرد، بەڵکو لەڕوی سەربازیشەوە چەکی قوڕسیشی بۆ نارد. کاتێک ئەڵمانیا هەندێک چەکی بۆ هێزەکانی پێشمەرگە نارد لە شەڕی داعش لە ٢٠١٤دا، ئەوە خۆی گۆڕانکارییەکی گەورە بو کە ئەڵمانیا چالاکانە چەک بنێرێتە <<ناوچەیەکی ململانێ.>> 

جێگری بەڕێوەبەری پێشوی کۆنفرەنسی ئاسایشی میونیخ لە محازەرەیەکیدا لە زانکۆی ئێرفورت کە من تێیدا بەشدار بوم لە نیسانی رابردو، ئاماژەی بە خاڵێکی سەرنجڕاکێش کرد کە چەمکی `وەرچەرخان` پێشی شۆلز ئەوان راپۆرتێکیان بڵاوکردەوە بە ناوی Zeitenwende لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠. لە راپۆرتەکەی کۆنفرەنسی ئاساییشی میونیخ وا باسی تسایتەنڤێندە کرابو:

<<ئێمە لە چەقی وەرچەرخانی سەردەمێکین لە سیاسەتی جیهاندا کە تێیدا ئەو دڵنیایییانەی کە کۆماری فیدرالی ئەڵمانیا بۆ چەندین سەدە تێیدا ژیاوە کۆتاییان دێ. کەواتە، ئێمە پێویستە `ساتەکان وەربچەرخێنین بۆ سیاسەتی دەرەوە و ئاسایشی ئەڵمانیی`.>>

ئەو باسیشی لەوە کرد کە هەر لەگەڵ وەرگرتنی ئیدارەی کۆشکی سپی لەلایەن دۆناڵد ترامپەوە، ئەڵمانیا هەستیکرد کاتی گۆڕانکارییە وەک ترسێک لە کشانەوەی سوپای ئەمریکا لە ئەڵمانیا کە لەدوای جەنگی جیهانی دوەمەوە لە ئەڵمانیان بۆ پاراستنی ئەڵمانیا و روبەڕوبونەوەی یەکێتی سۆڤییەت. جێی ئاماژەیە ئەمریکا بە ناوی پاراستنی هاوپەیمانەکانیەوە، لە دەیان وڵات بنکەی سەربازی هەیە.

لە راپۆرتەکەی کۆنفرەنسی ئاساییشی میونیخدا هۆکارەکانی پشتی وەرچەرخان لە سیاسەتی دەرەکی و ئاساییشی نیشتیمانیی ئەڵمانیادا بەسترابویەوە بە گۆڕانکارییەکان لە سیاسەتی نێودەوڵەتی کە هەندێک گەورە هێزی دونیا چیتر بەند و یاساکانی سیستەمی رێکخستنی نێودەوڵەتی قبوڵناکەن. بۆ ئەوەیان، دەبێ ئاماژە بەوە بکەین کە رۆژئاوا بە سەرکردایەتیی ئەمریکا پێیان وایە ئەو سیستەمە نێودەوڵەتییەی هەیە، کە زیاتر سیستەمێکی لیبرالی رۆژئاوایییە و زیاتریش بەرژەوەندییەکانی ئەوان رەچاو دەکات، دەبێ بپارێزرێ. بەڵام ئەمڕۆ وڵاتانی دونیا، بەتایبەت چین و روسیا، هەروەها وڵاتانی ئەندام لە BRICS (بەرازیل، روسیا، هیندستان، چین، و باشوری ئەفریقا) و وڵاتانی ئەندام لە ئەنجومەنی شانگهای، کە هەندێک بە وڵاتانی تاکڕەو ناویدەبەن، پێیان وایە مۆدێلی ئەو سیستەمە نێودەوڵەتییە کە ئەمریکا و رۆژئاوا سەرکردایەتی دەکا Liberal order، دادپەروەرانە نییە. لە وتارێکی هاوبەشدا هەردو باڵیۆزی چین و روسیا لە ئەمریکا بە هاوبەشی لە ناشناڵ ئینترێستی ئەمریکییان بڵاوکردەوە لە کۆتاییی نۆڤەمبەری ٢٠٢١، بەڕونی ئەو سیستەمە نێودەوڵەتییەیان رەتکردەوە و داوای سیستەمێکی نێودەوڵەتی دادەپەروەرانەیان کرد کە تێیدا ئەمریکا جەمسەرێکی سیستەمەکە بێ نەک تەنها جەمسەر. 

ئەو سیستەمە نێودەوڵەتییەی ئێستا بەرهەمی دوای جەنگی جیهانی دوەمە کە ئەمریکا و هاپەیمانەکانی تێیدا براوە بون، دوای جەنگی سارد و کەوتنی بلۆکی سۆڤیەت لە کۆتایی هەشتاکانەوە، بەتەواوی جیهان بوە تاکجەمسەر. ئەو تاکجەمسەرییەی دونیا وای کردوە باڵانسی هێز لەنێوان ئەمریکا و وڵاتانی دیکەی دونیا لاسەنگ بێ. ئەمریکا رەنگڕێژی نەک هەر سیاسەتی دەرەکی و ئاساییشی خۆی دەکات، بەڵکو رەنگڕێژی سیاسەتی وڵاتانی دیکەش دەکا، بە یەکێتی ئەوروپاشەوە. چین لە زۆر روەوە پێشکەوتوە، ئابورییەکەی دوەم گەورەترین ئابوری جیهانە. تەکنەلۆژییاکەی ململانێی هەر وڵاتێکی پێشکەوتوی دونیا دەکات. ئەمریکا ئەو گەشە خێرایەی چین بە هەڕەشە لەسەر بەرژەوەندییەکانی خۆی و هاوپەیمانەکانی دەزانێت، هەربۆیە کاتێک هواوی چین ویستی خزمەتگوزاریی 5G هەرەپێشکەوتو بە نرخی هەرزانتر لە کۆمپانیاکانی دی بۆ ئەڵمانیا و بەڕیتانیا دابینبکات، ئەمریکا فشاری زۆری کرد تا ئەو دەرفەتە بە هواوی نەدرێ. راستییەکەی ئەوەیە چین مۆدێلێکە سەرنجی هەندێ لە هاوپەیمانەکابی ئەمریکای بۆ لای خۆی راکێشاوە و بەرژەوەندی باشتریان بۆ فەراهەم دەکا. 

ئەو وەرچەرخانە لە سیاسەتی دەرەکی و ئاسایشی نیشتیمانیی ئەڵمانیا وەڵامێکە بۆ هەمان ئەو وەرچەرخانەی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا رودەدات. ئەوروپا و ئەمریکا لە گواستنەوەیەکی خێرای وزە دان لە نەوتەوە بۆ وزەی پاک و نوێبوەوە. ئەو گۆڕانکارییە وا دەکات وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوتیش بە پێودانگی رۆژانی شەڕی سارد سیاسەت نەکەن و خۆشیان بەدوای ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان بن وەک لەنێوان ئێران و سعودیە بینیمان. وڵاتانی زلهێز وەک چین و روسیا هەبونێکی قوڕستریان لە سیاسەتی نێودەوڵەتی دەوێ، هەروەک چۆن وڵاتانی وەکو تورکیا و ئێران و سعودیە و بەرازیلیش لە ناوچەکەی خۆیاندا دەیانەوێ ئۆتۆنۆمیی ناوچەیییان هەبێ. 

ئەڵمانیا لەدوای جەنگی جیهانی دوەمەوە پێی وابو کە پێشخستنی پەیوەندی ئابوری و بازرگانی لەگەڵ وڵاتاندا، وا دەکات هەڕەشەی ئەو وڵاتانە کەمبکرێتەوە. ئەڵمانیا لەگەڵ روسیادا پەیوەندییە ئابورییەکانی پێشخست چونکە پێویستی بە وزەی هەرزان بو بۆ پێشخستنی ئابورییەکەی. ئەو پەیوەندییە بە رادەیەک چوە پێشەوە ئەڵمانیا تا رادەیەک بە پێچەوانەی هاوپەیمانەکانی هەوڵی زیاتری دا تا وزەی زیاتر لە روسیاوە هاوردە بکا. راوێژکاری پێشوی ئەڵمانیا شرۆیدەر بو بە راوێژکاری گاز پرۆم هەرچەندە روسیا لە ٢٠١٤ دورگەی کریمیای داگیرکرد. ئەوکات ئەڵمانیا هاوردەکردنی گازی روسیای رانەگرت. ئەم پەیوەندییە لەلایەن ئەمریکاوە بەباشی پێشوازی لێ نەکرا. بەڵام کاتێک روسیا هێرشی کردە سەر ئۆکرانیا لە ٢٠٢٢، ئەڵمانیا هیچ رێگایەکی لەبەردەم نەما جگە لە بەتەواوەتی سنوردانان بۆ دەستدرێژییەکانی روسیا بە ئەندازەیەک شۆلز بڕیاریدا وزەی روسیا بوەستێنرێت سەرەڕای پێویستیی ئەڵمانیا بە وزەکە. هەندێک ئەو داگیرکارییەی پوتین وەک فراوانخوازییەکانی هیتلەر دەبینن. 

ئەڵمانیا لەڕوی ئابوری و دانیشتوانەوە ئێستا گەورەترین وڵاتی ئەندامی یەکێتی ئەوروپایە. حکومەتی ئێستای ئەڵمانیا پێیوایە جیۆپۆلەتیکی ئەڵمانیا وا دەخوازێ ئەڵمانیا خۆی بۆ نەخوازراو ئامادەبکات هەربۆیە بۆ یەکەمجار ئەڵمانیا بو بە خاوەنی سیاسەتی ئاساییشی نیشتیمانی. لە کاتی پێشکەشکردن و راگەیاندنی سیاسەتەکە کە کابینەی سۆشیاڵ دیموکرات، سەوزەکان و پارتی لیبرال ساڵێک زیاترە کاری لەسەر دەکەن، ئامانجەکانی سیاسەتەکە تا رادەیەک ئاشکرا کران تەنها پرسی چین ماوە کە بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتودا سیاسەتی ئەڵمانیا بەرانبەر چین بە تایبەت ئاشکرا بکرێ. لە سیاسەتی ئاساییشی نیشتیمانیی ئەڵمانیادا چین وەک <<هاوبەش، پێشبڕکێکار، و نەیار>> ناودێر کرا، ئەمەش پرسیاری زۆری دروستکردوە کە چۆن دەکرێ گەورەترین هاوبەشی ئەڵمانیا کە ئاڵوگۆری بازرگانییان دەگاتە سەروی ٣٠٠ ملیار دۆلار ساڵانە، لە هەمان کاتیشدا نەیاریش بێ. وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا ئانالینا بابۆک لە قسەکانیدا پێناسەیەکی نوێتری بۆ ئاسایشی نیشتیمانی کرد. هەروەک چۆن لە سیاسەتەکەدا پیتاندنی یۆرانیۆم لەلایەن ئێرانەوە بە مەترسی دادەنرێ، یا داگیرکردنی ئۆکرانیا لە روسیا، یا پێویستی شەڕکردنی تیرۆر، هەروەها ئەوەش کە دەبێ وڵاتییانی ئەڵمانیا دڵنیایییان هەبێ ئەگەر بەیانییان لە خەو هەڵسان ئاوی گەرمیان هەبێ. دونیا چەند نادادگەرانەیە، لە کاتێکدا نزیکەی ملیارێک کەس دەستی بە ئاوی خواردنەوە راناگا ئەمە بەشێک نییە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی، بەڵام نەبونی ئاوی گەرم بۆ سەرشوشتن لە ئدڵمانیا پرسێکە گرێدراوی سیاسەتی ئاساییشی نیشتمانییە. 

کێشەی دەستی کار و کۆچبەری نایاسایی پرسێکی ترە کە پەیوەستە بەو وەرچەرخانەی سیاسەتی دەرەکی و ئاسایشی نیشتیمانیی ئەڵمانیا چونکە کۆچی نایاسایی کاریگەریی لەسەر سیاسەتی ناوخۆ دروستکردوە و هێزی راستڕەوی توندڕەوی بەهێزکردوە. وەزیری کاری ئەڵمانیا گوتی، لە پێنچ ساڵی داهاتو ئەڵمانیا پێویستی بە حەوت ملیۆن هێزی کاری نوێ هەیە، کە پێویست بە کردنەوەی سنورەکان بۆ هاتنی یاسایی خەڵکانی بێگانەی خاوەن پسپۆری دەکات، لە کاتێکدا پرسی کۆچی نایاسایی تەنگی بە ئەڵمانیا چنیوە. ئەڵمانیا پێویستی بە کۆچبەری خاوەن پسپۆڕی هەیە، ئەوەی هەندێک پسپۆری کۆچ و کۆچبەران پێی دەڵێن `کۆچی مێشک`؛ واتا وڵاتانی پێشکەوتوی پیشەسازی خەڵکانی پسپۆڕی وڵاتانی تازەپێگەیشتو و دواکەوتو لەڕوی ئابورییەوە بۆ خۆیان رادەکێشن. لە ساڵی ٢٠٢٣ نزیکەی ١٣٦ هەزار کەس داوای پەنابەریان کردوە، ساڵی ٢٠٢٢، ژمارەی داواکاری پەنابەری ٢٤٤ هەزار بو، ئەوە جگە لە ژمارەی پەنابەرانی ئۆکرانیی، کە خۆی لە سەروی میلیۆنێک دەدات. ئەڵمانیا وا بیر دەکاتەوە بۆ ئەوەی هەوڵبدەن پەنابەران رێی یاسایی بگرن، دەبێ شەڕ و ململانێ لە ناوچەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا کەمتر بێ و ئامادەیی ئەڵمانیا زیاتر بێ. 

تسایتەنڤێندە بەوردی هەڕەشەکانی بەردەم ئەڵمانیا دەستنیشاندەکات. بۆ ئەڵمانیا پاراستنی سیستەمی نێودەوڵەتی گرنگە هەرچەندە لەوانەیە لە داهاتودا ئەڵمانیا داوای بەشداریی زیاتر بکا لە دروستکردنی بڕیارەکانی ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی بەتایبەت کە ئێستا بەڕیتانیا چیتر لە یەکێتی ئەوروپا نەماوە. لەگەڵ گۆڕانکارییە خێراکانی تەکنەلۆژیا، پێشکەوتنی ژیریی دەستکرد و زیاتر بە دیجیتاڵبونی فاینانس، ئەڵمانیا دەشیەوێ دونیای ڤێرچوەڵی ئەڵمانی لە سایبەر ئەتاک بپارێزێ، ئەمەش پێویستی بە هەبونێکی گەورەتری ئەڵمانیا هەیە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، واتا بەهێزبونی سوپا و دەستنیشانکردنی هەڕەشەکان لەسەر ئاساییشی نیشتیمانیی ئەڵمانیا. 

ئەڵمانیا لەناو جەرگەی ئەوروپایە; 3767 کیلۆمەتر سنوری وشکانیی هەیە لەگەڵ نۆ وڵاتی یەکێتی ئەوروپا، هیچ وڵاتێکی ئەوروپا هێندە دراوسێی نین؛ دانیمارک لە باکورەوە، هۆڵەندا، بەلجیکا، لوکسەمبۆرگ، و فەڕەنسا لە رۆژئاواوە؛ سویسرا و نەمسا لە باشورەوە؛ و کۆماری چیک و پۆڵاند لە رۆژهەڵاتەوە. سەرەڕای هەبونی زەویی زۆر، بەڵام سەرچاوەی وزەی کەمە. ئەگەرچی ئەو هاوسێکانی ئەڵمانیا لە ئێستادا هەمویان هاوپەیمانی ئەڵمانیا و ئەندامی جڤاکی یەکێتی ئەوروپان، هەرچەندە ئەوە لەڕوی جیۆپۆلەتیکەوە هێز بێ بەڵام دەکرێ لاوازیش بێ. وڵاتانی زلهێز ئەگەر بیانەوێ بە زلهێزی بمێننەوە، ئەوا تەنها جەختیان لەسەر هێزیان نابێ، بەڵکو مشوری خاڵە لاوازەکانیان دەخۆن. ئەڵمانیا لەڕوی وزەوە لاوازە، گواستنەوەش بۆ وزەی خاوێن و نوێبوەوە هێشتا ئاسان نییە، لەگەڵ داگیرکاریی روسیاش بۆ سەر ئۆکرانیا، وەستانی هەناردەی گازی هەرزانی روسی کێشە بۆ ئابوریی ئەڵمانیا دروستکردوە و بۆ یەکەم جار ئابوری ئەڵمانیا توشی داتەپین دەبێ ئەمە بە نێگەتیڤیش کاریگەریی لەسەر سیاسەتی ناوخۆی ئەڵمانیا دروستکردوە بەوەی کە ئێستا حیزبی ئۆپۆزسیۆنی راستڕەوی توندڕەو ئا-ئێف-دێ، کە حیزبێکی ناشناڵیستی نیۆنازیی دژ بە پەنابەران و تێکەڵبونی ئەڵمانیایە بە یەکێتی ئەوروپا، لە راپرسییەکاندا رێژەی دەنگەکانی بەرزبۆتەوە بۆ ئاستی حیزبی سۆشیال دەیموکراتی حوکمڕان.