ڕاپۆرتی تایبەتی کوردستان تایمز: پڕۆژەی کوردستانێکی سەوز: راپۆرتێک لەبارەی قەیرانی ئاووهەوا و ژینگە

راپۆرتی تایبەتی کوردستان تایمز (تەموزی ٢٠٢٣)

بۆ خوێندنەوەی ڕاپۆرتەکە بەشێوازی PDF کرتە لێرە بکە.

ئەم راپۆرتە تایبەتە تێڕوانینێکی گشتیی لە قەیرانی گۆڕانی ئاووهەوا و کاریگەرییە قووڵە زیانبەخشەکانی لەسەر دانیشتوانی نیشتەجێی حەوزی فورات و دیجلە و کوردستان بەگشتی و هەرێمی کوردستانی عێراق بەتایبەتی دەخاتەڕو. راپۆرتەکە ئامانجیەتی سەرنجی رای گشتیی و زانکۆ و گروپ و حیزبە سیاسی و رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی رابکێشێت تا ئەو پرسە ببێتە جێی گرنگیپێدان و هەوڵبدەن راپۆرت و لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی لەبارەوە بکەن. بە سەرنجدان بە بوونی بەرچاوی دانیشتوانی کورد لە ناوچەکەدا، کوردستان تایمز پێی وایە کە بەشداری چالاکانەی کورد لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پاراستنی خاکەکەمان لە مەترسی وجودیی ئەم قەیرانە زۆر پێویستە. ئەم ڕاپۆرتە وەک بەڵگەنامەیەکی گشتییە، زانیاریبەخش و ئاگادارکەرەوەیە بە گرنگیدانێکی تایبەت بە کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستانی بەڕێز لە لۆزان. ئەو راپۆرتە پێشکەش بە هەموو ئامادەبووان دەکرێت بە مەبەستی پێشخستنی گوتاری گۆڕانی ئاووهەوا و قەیرانی ژینگەیی، جەختکردنەوە لەسەر ڕۆڵی سەرەکیی کورد لە داڕشتنی ڕێڕەوی پڕۆژەی سەوز Green Deal لە ناوخۆی کوردستاندا و لەگەڵ نەتەوەکانی هاوبەش لە ناوچەکەدا.

گۆڕانی ئاووهەوا

تەواوی جیهان رووبەڕووی قەیرانی گۆڕانی خێرای ئاووهەوا بۆتەوە، لە عێراق و هەرێمی کوردستان و هەرێمە کوردیەکانی دراوسێش کاریگەرییەکانی ئەم قەیرانە رۆژانە و وەرز بە وەرز لەبەرچاون، لە سوتاندنی دارستانەکانی رۆژهەڵاتی کوردستانەوە بگرە تا کەم ئاوی و بەرزبوونەوەی بێپێشینەی پلەکانی گەرما لە باشوری کوردستان و لافاو لە باکوری کوردستان تا دەگاتە وشکبوونەوەی کەناراوەکانی رووباری فورات لە رۆژئاوای کوردستان.

گۆڕانکارییەکان بە ئاستیكی هێندە خێران، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا چاوەڕوانی مەترسییەکی ژیانیی دەکرێت لە سەرانسەری عێراق بەتایبەتی، کە بەپێی هەندێك راپۆرت دەکرێت دژوارتر بێت لەو ماڵوێرانییەی جەنگەکان هێناویانن، بەوەش کە لێکەوتەی جەنگی داعش بوو.

دیارە ئەو لێکۆڵینەوانەی میدیا جیهانییەکان کەم نین کە لایەنێکی سەرهەڵدانی جەنگ و گروپە توندڕەوەکان بە دەرهاوێشتەی کاریگەرییە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و دەروونییەکانی قەیرانی گۆڕانی خێرای ئاووهەوا دەبەستنەوە.

قەیرانەکە وشکەساڵی و لافاو و بە بیابانبوون و کۆچی ناچار لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت و دەبنە هەوێنی ناکۆکی سیاسی و ئیتنیکی و ئایدۆلۆژی، تا رەوشی پێکدادانی لەناکاو لەنێوان دەوڵەتان و هێزە چەکدارە جیاوازەکاندا.

ململانێ و توندوتیژیی زیاتر

گۆڤاری ناشناڵ جیۆگرافیك لە لێکۆڵینەوەیەکدا لە ساڵی ٢٠١٧ شیکاری کردووە کە چۆن قەیرانی ئاووهەوا و کێشەی کەم ئاوی لەعێراق هۆکار بوون بۆ پەیوەستبوونی ئەندامانی نوێ بە ریزەکانی داعشەوە لەسەروبەندی ئەو جەنگە خوێناوییەدا.

کێشەکە ئەوەیە لە کاتی قەیراندا بیردۆزی پیلانگیری و فیکری پەرگیڕ گەشە دەکەن، بەتایبەتیش لەکاتێکدا ئەو گروپانەی هەڵگری ئەو بۆچوونانەن بتوانن هاریکاری کاتیی بۆ بەرکەوتوان بە قەیرانەکە لە رووی داراییەوە دابینبکەن ئینجا لە رووی مەعنەوییەوە. ئەمە لە شکستی دابینکردنیەوە لەلایەن دەسەڵاتەوە سەرچاوە دەگرێت.

جگە لەوەش، لە غیابی پەروەردەی ژینگەیی و هۆشیاری لەمەڕ رێکارە تاکەکەسی و کۆمەڵایەتی و زانستییەکان لەسەر قەیرانەکە لێکدانەوەی گروپە توندڕەوەکان بۆ رەوشەکە بە ئاسانی دەکرێت لە بیری بەرکەوتوواندا جێگا بگرێت.

قەیرانی ئاووهەوا کاریگەرییەکانی لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێکی دیکە لە جیهاندا جیاوازە، لە ناوچەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی ئاو و لەهەندێک شوێن لافاوی لەناکاو یان وشکەساڵی و بە بیابانبوونی ناوچە کشتوکاڵییەکان کاریگەرییە نەرێنییەکانیەتی.

سەرباری لێدانی زەنگی مەترسی قەیرانەکە لە چەندین دەزگای دەوڵەتی و زانستی و سیاسی و میدیایی نێودەوڵەتییەوە، لە ناوخۆدا هۆشیاریی لە بارەیەوە لە ئاستێکی زۆر نزم تا نەبوونە، تەنانەت لەناو دەستەی دەسەڵاتی سیاسی و میدیا و ئیدارە حکومییەکان و رێکخراوە کۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و هونەریەکانیشدا.

ئەرك و بەرپرسیارییەکان 

فاکتەرێکی سەرەکی ئەم ناهۆشیارییەی هەیە ئەوەیە هەڵمەتی پەروەردەکردن لەسەر  و هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەیان لە هەڵمەتێکی بەرفراوانی بەردەوامدا تا ئێستا نەبۆتە بەرنامەیەکی تۆکمەی دەستبەجێی دەزگا حکومی و مەدەنییەکان، سەرباری ئەوەی مەترسییەکان لەسەر داهاتووی عێراق و کوردستان و ناوچەکە زێدە جدین و لەبەرچاون.

بەرپرسیارییە مەزنەکە لەسەر شانی دەزگا میرییەکانە، چونکە تەواوی پیشەسازی و بیناسازی و پرۆژەکانی، دەردەری دووەم ئۆکسیدی کاربۆن CO2 و گازەکانی دیکەی گرینهاوسن لەلایەن حکومەتەوە رێکدەخرێن، کە خۆیان دەبیننەوە لە سوتاندنی نەوت و گازی سروشتی و خەڵوز و خاشاک و درووستکردنی چیمەنتۆ و ژمارەی بێئەژماری ئۆتۆمبیل و هتد.

ئەرکی دووەم دەکەوێتەوە سەر کۆمەڵگە، چونکە هەر تاکێك بە ئاستی خۆی کردار و رەفتارەکانی لە هەوادا گازەکانی گرینهاوس زیاد دەکات، ئەوەی لە زمانەوانی زانستی ئاووهەوادا پێی دەڵێن شوێنپێی کاربۆن (کاربۆن فوتپرینت Carbon footprint)، کەمکردنەوەشی لە رێگای ریسایکلین و چەندین رێکاری دیکەوەیە کە تاك دەتوانێت بیگرێتە بەر بۆ بەجێگەیاندنی ئەرکی خۆی لەهەمبەر ئەم قەیرانە و پاراستنی ژینگە و داهاتووی خۆی و خانەوادە و کۆمەڵگەکەی بەر لە دژوارتربوونی کاریگەرییەکان. دەردەری گرینهاوس لە گازەکانی فلورین کە ساردکەرەوە و وسپلیت و تەبریدی ئۆتۆمبیل و بەکارهێنانی زۆری ئامێری لەو جۆرە دەگرێتەوە لەگەڵ درووستکردن و بەکارهێنان و فڕێدانی پلاستیك کاریگەری ئێجگار زۆریان لەسەر بەرزبونەوەی پلەکانی گەرما و پیسبوونی ژینگە هەیە لە تەواوی جیهاندا.

لە گەورەترین لێکۆڵینەوەی زانستی لە ساڵی ٢٠٢١ لەلایەن پانێڵی حکومەتەکان لەسەر گۆڕانی ئاووهەوا IPCC، کە دەزگایەکی نەتەوە یەکگرتووەکانە، هاتووە کە هیچ گومانی تیادا نییە چالاکییەکانی مرۆڤ (حکومەت و خەڵک) هۆکاری بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و گۆڕانکارییەکی دیکەن وەك بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا، کە ناگەڕێتەوە بۆ رەوشی پێشوتری.

لە هەمانکاتدا، لێکۆڵینەوەکە ئەو مژدەیەشی داوە کە هێشتا دەرفەت هەیە رێگری بکرێت لە دژوارتربوونی کاریگەرییەکان لە رێگای کەمکردنەوەی دەردانی گازەکانی گرینهاوس. ئەمەشە وایکردووە دەوڵەتان و رێکخراوەکانی مەدەنییەکان لە دەوری چەندین بەرنامەی نێودەوڵەتی نەتەوە یەکگرتووەکان و دەزگاکانی دیکە کۆببنەوە بۆ کەمکردنەوەی شوێنپێی کاربۆن.

هۆشیاربوونەوەی تەواوی کۆمەڵگە لەسەر قەیرانەکە بۆیە زۆر گرنگە چونکە تەنیا ئەوان دەتوانن ببنە گروپی فشار لەسەر دەسەڵاتەکانیان تا ئاراستەی سیاسەتی رێکخستنی ژینگەی حکومەت بگۆڕن. بەبێ ئەو فشارە کۆمەڵایەتییە-سیاسییە دەکرێت دەزگا میرییەکان وەك ئێستا بێباك بمێننەوە یان بە ئاستی بەرپرسیارێتییان رەفتار نەکەن. لێرەوەیە هۆشیاربوونەوەی کۆمەڵگە یەكێکە لە سەرچاوە بەهێزەکانی گۆڕانی رەفتاری حکومەت لەسەر قەیرانەکە.

ئەو ئاستنزمییەی لای ئێمە ئێستا هەیە لەسەر پەروەردەی ژینگە لە مەر ئەم قەیرانەوە ترسناکە، لەکاتێکدا بەپێی پرۆگرامی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان عێراق پێنجەم وڵاتە لە جیهان کە لەبەردەم زۆرترین مەترسی کەمبوونەوەی ئاو و نەبوونی خۆراکی پێویست و پلەی گەرمای پەڕگیردایە بەهۆی قەیرانی ئاووهەواوە.

ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هیومان رایتس وۆچ ئاماژەی بەوە کردووە لە ساڵی ٢٠١٨ بە پیی ئامارێکی دیکەی هەمان پرۆگرامی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان عێراق ساڵانە ٢٥،٠٠٠ هێکتار زەوی و زاری بە پیتی لەدەستداوە. ئەو رێژەیە کەم نییە لە کاتێکدا ١ هێکتار دەکاتە ١٠،٠٠٠ مەتر چوارگۆشە لە زەوی بە پیت.

بەڵێنە بێکردارەکان 

ئەو باس و خواسەی دەسەڵاتی سیاسی لە عێراق و کوردستان پەیوەند بەم قەیرانەوە لە دوو سێ ساڵی رابردوو دەستیانداوەتێ، خەریکە دەبنە بەڵێنی بێکردار و گوتاردان بۆ موجامەلەی دیبلۆماسی و میدیایی.

چەند مانگیك بەر لەوەی عێراق بە فەرمی ببێتە ئەندامی ڕێکەوتنی پاریس Paris Agreement لە کانوونی یەکەمی٢٠٢١، کە ١٩٨ وڵات ئەندامیەتی، سەرۆکایەتی عێراقی فیدراڵی پرۆژەی ژیاندنەوەی میزۆپۆتامیای ( Mespotamia Revitalisation Project) راگەیاند بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەکانی قەیرانی گۆڕانی ئاووهەوا.

ئەم پرۆژەیە رووبەرووبوونەوەی قەیرانەکەی بە ئەولەویەتی نیشتمانی ئەژمار کرد و یەکێکە لە جوانترین پرۆژە نووسراوەکان دەوڵەتێکی ناوچەکە لەسەر ئەم بابەتە نووسیبێتی.

ئەو رێکخراوانەی چالاکوانیی ژینگەپارێزی دەکەن لە عێراق زوو هیوایان هەڵچنی کە تەنیا هەوڵێکی رووکەشی دیپلۆماتی و راگەیاندنی نەبێت سەرباری گومانەکانیان، لێ ئەوەی کە بەدی دەکرێت گومانەکانیان پێناچێت بێبەنەما بووبن، چونکە ئەو پرۆژەیە لە هەگبەی حکومەتی ئێستای عێراقدا لە سایەی سەرۆکی نوێ و حکومەتی نوێدا هەر ناویشی نایەت.

تا ئێستاش دیار نییە لە بواری پەروەردەیی ژینگەوە ئەو پرۆژەیە چی ئەنجامنامەیەکی هەبووە، لەکاتێکدا بە ئەندازەی لەناوبردنی نەخوێندەواری لە سەدەی رابردوودا پەروەردەی ژینگە لەم سەردەمە بۆ نەهێشتنی ئەم فۆرمە لە نەخوێندەواری لەسەر قەیرانی ئاووهەوا پێویستییەکی هەنووکەییە.

سەرۆک وەزیرانی ئێستا محەمەد شیاع سودانی کە زەنگی مەترسی کەم ئاوی لێدا لە کۆنفراسی ئاو لە بەغدا لە ٦ ئایاری ٢٠٢٣، لە گوتارەکەیدا داوای دەستوەردانی بەپەلەی نێودەوڵەتی کرد بۆ چارەسەرکردنی ئەم مەترسییە ژینگەیی و ژیانییە لەسەر عێراق. ناوبراو باسی لەوە کرد کە ئەم کێشەیە ئەولەویەتی کارەکانی کابینەکەیەتی، بەڵام زۆر نەچووە سەر چۆنایەتی ئەو کارانە، جگە لەوەی بەڵێنی رێکاری نوێی ئاودێری زەوی و زاری کشتوکاڵیدا کە گوایە بەغدا لە وڵاتانی پێشکەوتوو بڕیارە وەریگرێت. سودانی وتیشی عێراق لەگەڵ دراوسێکانیدا لە ئاخاوتندایە بۆ گەیشتنە رێگاچارەیەك بۆ کێشەی ئاو، ئەو هەوڵانەشی بە ئەرێنی وەسفکرد، بەڵام دیارە بۆ پاراستنی هەستیاری دیپلۆماسی زۆر نەچووە سەر کێشەکان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا.

نەبونی بودجە بۆ روبەڕوبەنەوەی گۆڕانەکانی ئاووهەوا

ئەو بودجە فیدرالییە سێ ساڵییەی گەورەترین بودجەی عێراقە تا ئێستا پەرلەمانەکەی بەغدا دەنگی پێدابێت و کابینەکەی سەرۆک وەزیران شانازی پێوە دەکات کە کۆتایی بە ململانێ سیاسییەکان لە سەر پشکە داراییەکان هێناوە، هیچ بودجەیەکی تایبەتی لەسەر ناوی رووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکانی قەیرانی ئاووهەوا لە عێراق و هەرێمی کوردستان تێدا نییە.

هەفتەیەك بەر لە کۆنفراسی ئاو لە بەغدا رێکخراوی  توانجی دا کە له‌ پەرلەمان تەنانەت زاراوەکانی وەك “به‌بیایانبوون، گه‌رما، پیسبوونی ژینگه‌ و پیسبوونی ئاو و هه‌وا” هەر باسی پەرلەمانتاران نەبوون.

ساڵێک بەر لە دەرچوونی رەشنووسی بودجە مەزنەکەی عێراق, راپۆرتی ئاووهەوا و گەشەسەندنی وڵات کە لەلایەن گروپی بانکی جیهانی World Bank Group ئامادەکرابوو، پێشبینی کرد کە عێراق پێویستی بە ٢٣٣ملیار دۆلارە تا ساڵی ٢٠٤٠ لە کەرتی وەبەرهێنان بۆ ئەوەی بۆشاییەکانی گەشەپێدانی پڕبکاتەوە لەگەڵ گەشەدان بە پرۆژەسازی سەوز. راپۆرتەکە قەیرانی ئاووهەوا وەك سەرچاوەی مەترسی لەسەر نایەکسانی و درووستبوونی مەترسی پێکدادان لە کۆمەڵگەی عێراقیدا دەخاتە روو.

دەرخستنی ئەو مەترسییانە جێگای سەرسوڕمان نییە لە کاتێکدا لە کانونی یەکەمی ٢٠٢١ وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاوی حکومەتی عێراق خۆی هۆشداریدا کە رووباری دیجلە و فورات تا ساڵی ٢٠٤٠ وشک دەکەن، بەهۆی کەمی رێژەی ئاوی هەردوو رووبارەکە.

هەر لە ئایاری ئەمساڵ لە کورتە شیکاریەکەیدا بۆ ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، جێنین پلاسخارتی نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق وتی ئەگەر رەوشەکە وەکو ئێستا بڕوات ئەوە عێراق تا ساڵی ٢٠٣٥ دەتوانێت تەنیا لە ٪١٥ ی پێداویستی ئاو دابین بکات.

راپۆرتەکەی وەزارەتی ئاوی عیراق بەرنەدانەوەی ئاوی لە بەنداوەکانی ئێرانەوە بە کێشە دانابوو. هەمان مانگ وەزارەتەکە نوسراوی بۆ وەزارەتی دەرەوەی عێراق بەرزکردەوە بۆ ئەوەی تانە بگرێت لە سیاسەتی ئاوی ئیران لە دادگای دادی نێودەوڵەتی. چالاکوانانی ژینگە هەر ئەو کاتە وتیان ئەوە جگە لە موجامەلەی میدیایی هەنگاوێکی جدی نییە و عێراق هەمان کێشەی لەگەڵ تورکیاشدا هەیە. دواتر هیچ هەنگاوێک لەگەڵ ئێران لەوبارەیەوە نەنرا.

ئەو موجامەلە دیپلۆماتیەی لە سیاسییەکانی عیراقی فیدراڵەوە بینراوە تا ئێستا لەسەر قەیرانی ئاووهەوا لە هەرێمی کوردستانیشدا رەنگیداوەتەوە.

هەر لە حوزەیرانی ئەمساڵدا سەرۆکی هەرێمی کوردستان نێچیرڤان بارزانی و شاندێکی باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان کۆبوونەوە و هاوڕا بوون کە گۆڕانی ئاووهەوا “قەیرانێکی جدییە و کاریگەری زۆری لەسەر عێراق هەیە”.

بەیاننامەکەی سەرۆکایەتی هەرێم نەیوت باشە گەر قەیرانەکە هێندە جدییە سەرۆکی حکومەت پێشنیار و پێشنیازی چی بووە لەم بارەیەوە؟ ئەگەر هەبوایە وەك رۆتینیاتی بەیاننامە فەرمییەکانی هەرێم ئەو لایەنە زوو دەستنیشان دەکرا.

ململانێی گلدانەوەی ئاو 

دەزگای نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە لەسەر ئێران (Rasanah)، کە لە ریازی سعودیەیە، لە لێکۆڵینەوەیەکی یەکێك لە ئەکادیمیەکانیدا لە ٢٠١٩ دەستنیشانی کردبوو کە ئێران تەنیا لەو ساڵەدا سەرقاڵی درووستکردنی ١٣ بەنداو بووە و لە ٣٠ ساڵی رابردوودا ٦٠٠ بەنداوی درووستکردووە. لێکۆڵینەوەکە پێشبینی ئەوەی کردووە کە قەیرانی کەمئاوی عێراق ئەگەری هەیە ببێتە هەوێنی قەیرانێکی درێژخایەنی سیاسی نێوان بەغدا و تاران کە دیپلۆماتیەتی ئاویش نەتوانێت چارەسەری بکات.

ئەوەی کە ئەو لێکۆڵینەوەیە دەستنیشانی نەکردووە هاوارلێهەستانی خودی ئێرانە بەهۆی کەمئاوییەوە بەهۆی پرۆژە مەزنەکانی بەنداو درووستکردن لەلایەن تورکیاوە، کە هەردوو حکومەتی ناوەندی عێراق و سوریا و رێکخراوە ژینگەییەکانیش چەند ساڵێکە خستوویانەتە بەر باس لە میدیادا.

سەرۆکی پێشوی ئێران حەسەن روحانی لە ساڵی ٢٠١٧ بە فەرمی داوای لە تورکیا کرد دەستبەردای چالاکییەکانی لەسەر بەنداوەکان بێت لەسەر دیجلە و فورات کە قەیرانی بۆ ئێران درووستکردووە. میدیا ئێرانییەکان بەهامنشێوە لەو کاتەوە تا ئێستا کاریگەرییە نەرێنییەکانی بەنداوەکانی تورکیا بە زمانێکی زۆر توند دەخەنە روو.

هەرچی عێراق و سوریایە لە ٢٠١٨ ەوە هۆشداریان داوە کە رێژەی هەردوو رووبارەکە بەشێوەیەکی مەترسیدار کەمیکردووە.

لە ئایاری ٢٠٢١ کاتێك وەزیری ئاوی هەردوو وڵات یەکیان بینی وەزیری ئاوی عێراق مەهدی رەشید حەمدانی وتی رێژەی ئاوی ڕووباری دیجلە و فورات کە لە تورکیاوە سەرچاوەی گرتووە لە ٥٠٪ کەمیکردووە و ئێران داهاتی بەنداوی دەربەندیخانی بۆ سفر کەمکردۆتەوە و بەنداوی دوکانیش بۆ ٧٠٪ کەمیکردووە.

وەزیری دەرەوەی سوریاش هەر ئەو کاتە لە پارێزگای دێرەزوور کە هاوسنووری عێراقە داوای لە تورکیا کرد ئاوی فورات بەرداتەوە بەپێی ئەو رێککەوتنەی نێوان دیمەشق و ئەنقەرە لەسەر رێژەی بەردانەوەی ئاو هەیانە، چونکە ئەو رێژە کەمکراوەیەی ئاو کە دێتە سوریا بەشی پێداویستی ئاوی خواردنەوە و ئاودێری کشتوکاڵی ناکات.

ئەو رێککەوتنەی باسی لێوە دەکرێت لە ساڵی ١٩٨٧ کراوە و بەپێی بەندەکانی دەبێت تورکیا بە رێژەی ٥٠٠ مەتر سێجا لە چرکەیدا لێشاوی ئاوی فوارت بۆ سوریا بەرداتەوە، بەڵام راپۆرتە هەواڵییەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە تورکیا لەم چەند ساڵەدا تەنیا ٢٠٠ مەتر سێجا لە چرکەیەکدا ئاوی فورات بەردەداتەوە بۆ شۆڕبوونەوە بۆ ناو خاکی سوریا.

ئەو ناوچا کشتوکاڵییانەی لەژێر دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری هێزەکانی سوریای دیموکراتیشدان و دەکەونە سەر رووباری فورات بەرەو بەبیابانبوون رۆشتوون.

لە حوزەیرانی ٢٠٢٣ راپۆرتیكی ئاژانسی هەواڵی هاوار رەوشی بڵاوبوونەوی نەخۆشی لە هەرێمی کۆبانێ رووماڵکرد و رایگەیاند کە گرتنەوەی ئاوی فورات لەلایەن تورکیاوە رووبارەکەی بردۆتە لێواری وشک بوون، ژینگەی چواردەوریشی بەو هۆکارە پیس بووە و ئەوەش چەندین نەخۆشی بڵاوکردۆتەوە.

بەرپرسانی تەندروستیش بە ئاژانسەکەیان وت کە لە بنکەکانیان رۆژانە چەندین نەخۆش دێتە لایان بەهۆی ئەو ژەهراویبوونەوەی لە پیسبوونی ئاو و هەوای ژینگەی ئاودێری ئەو ناوچەیە توشیبوون. بە وتەی ئەوان لە گوندی قەنایا کە ٣٠ کیلۆمەتر لە کۆبانێوە دوورە، رۆژانە هەشت بۆ ١٠ نەخۆش بەهۆی ژەهراویبوونەوە تۆمار کراوە. ٧١٩ کەیسی ژەهراوی لە ناوچەی کۆبانێ تەنیا لە مانگی ئایاری ئەمساڵدا تۆمارکراوە، بە پێی وتەی بەرپرسی تەندروستی هەرێمەکە.

لە سوریاوە بەردەوام هۆشداری دەدرێت کە تورکیا کەمکردنەوەی بەردانەوەی شەپۆلی ئاوی فورات وەك ‘جەنگی ئاو’ بەکاردەهێنێت. ئەو ناڕەزەیەتییانە لە سوریا و رۆژئاوای کوردستانەوە دەستنیشانی ئەوەشیان کردووە کە لە ساڵی ٢٠١٩ ەوە، دوای ئەوەی تورکیا هێرشی دووەمی بۆ سەر رۆژئاوای کوردستان کرد، دەیان جار تورکیا و هێزە سورییە هەوادارەکانی بنکەی ئاوی عەلوک لە نزیک سەریکانێ راگرتووە و هەر جارەش زیاتر لە ١ ملیۆن دانیشتوانی پارێزگای حەسەکە بێ ئاو بوون، دوا جاریش بەر لە سەروبەندی جەژنی قوربانی ئەمساڵ ئاویان لێ بڕین.

سوریا وەك دەوڵەت لە نەتەوە یەکگرتووەکان هۆشداریداوە لە رەوشەکە ، بەتایبەتی لە کاتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، بەڵام گۆرانکارییەکی وا نەکراوە و راگرتنی ئەمجارە دەریخست ئەو هێزانە کەی بخوازن ئەو کارە دەدەن.

بەنداوەکانی تورکیا 

دەوترێت ئەوەی لە تورکیاوە کاریگەری لەسەر عێراق و سوریا کردووە لەم دواییانەدا تەواوبوونی بەنداوی ئیلیسو بووە، کە دووەم گەورەترین بەنداوە لە دوای بەنداوی ئەتاتورک و بە شێکە لە پرۆژەی ئەناتۆلیا کە چەندین دەیەیە ئەنقەرە سەرقاڵیەتی بۆ دابینکردنی کارەبا و ئاودێری لە بەشێک لە جوگرافیاکەی کە باکوری کوردستانیش دەگرێتەوە. ئەم بەنداوە بوو شوێنەواری دێرینی ١٢ هەزار ساڵەی حەسەنکێفی ژێرئاو خست و جێگۆڕکێی بە نزیکەی ٨٠،٠٠٠ دانیشتوانی ١٩٩ گوند و شوێنگەی نێشتەجێبوونی چواردەوری کرد، بە پێی راپۆرتی ئاژانسی جیهانی رۆیتەرز.

عێراق بە حەزەرەوە تیشک دەخاتە سەر رۆڵی تورکیا و ئێران لە بێ ئاویەکەیدا بەهۆی پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەردوولا لەسەر بابەتگەلی دیکە، حکومەتی هەرێمی کوردستانیش بۆچونێکی نییە کە دەکرێت بەهۆی وابەستەبوونیەوە بێت بە ئەنقەرەوە، بەڵام لە سوریادا دەنگەکانی کوردانی خۆبەرێوەبەری و دەوڵەتە عەرەبییەکە بەرزترن، ئەوەش دیارە بۆ قوڵتربوونی ناکۆکییە ئاشكراکانی ئەوان لەگەڵ ئەنقەرە دەگەڕێتەوە.

عێراق و هەرێمی کوردستان کە ئەمڕۆ تینویانە و هەرگیز هێندە بێ ئاو نەبوون، پلانێکیان ئاشکرا نەکردووە کە چۆن لەگەڵ تورکیا و ئێران بەتەمان مامەڵە بکەن پەیوەند بەم قەیرانە ژینی و ژیانییەوە. یاخود، تورکیا و ئێران لە بەرامبەر چی دەکرێت ئاویان بۆ بەردەنەوە؟ ئەزموونی سوریا و رۆژئاوای کوردستان دڵخۆشکەر نییە لەسەر ئەوەی چەندە ئاو بەربدرێتەوە لە غیابی دەستنەکەوتنی ئەو دەستکەوتانەی لایەنی گلدەرەوەی ئاو خواستیەتی.

بەربەست و بەنداوەکان

حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ناو ئەم قەیرانەدا دەستیکردووە بە پرۆژەی درووستکردنی بەنداو ئەوەش وەك میکانیزمێکی نوێ بۆ دابینکردنی ئاسایشی خۆراک دەناسێنێت.

لە ٢٤ ی حوزەیران کە سەرۆکی حکومەت مەسرور بارزانی بەردی بناغەی بەنداوی بەستۆرەی لە پارێزگای هەولێر دانا، وتی چەندین بەنداوی دیکە لە هەرێم درووست دەکرێن کە بە گوتەی ئەو بۆ دابینکرنی ئاو و وزە و کوشتوکاڵ و تەنانەت بۆ گەشتیاریش سوودیان دەبن.

ئەوەی جێگای سەرنج بوو لە وتارەکەیدا داوای لە حکومەتی فیدراڵی کرد کە هاوکاربێت لە نۆژەنکردنەوەی بەنداوەکانی هەرێم و درووستکردنی ئەو بەنداوە نوێیانە، بە منەتباری ئەوەی بەنداوە مەزنەکان لە هەرێم وەك دوکان و دەربەندیجان سوودیان بۆ تەواوی عیراقیش هەیە.

ئەو داوایەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێم خوازیار بوو حکومەتی فیدراڵ هاوکاری تێچووی درووستکردنی ١٧ بەنداو لە هەرێم بکات و بیخاتە ناو رەشنووسی بودجەکەی ئەم کابینەیەی سودانییەوە. گوایە بەغدا لەو بەنداوانەی درووستی دەکات رازیبووە سیانیان لە هەرێم هەبێت، بەڵام ئەمە یەکلا نەبۆتەوە چونکە رەوشی دوای تێپەڕاندنی بودجەکە ئێستا بە کێشەوە ماوەتەوە و تانە و گۆڕانکاری لە بەندەکانیدا جارێ پرۆسەیەکی بەردەوامە.

دیاریش نییە ئەو بەنداوانەش کە هەرێم بەتەمایە درووستیان بکات چۆن تەواو دەکرێن لە ناوجەرگەی قەیرانی سیاسی و دارایی نێوان پارتی و یەکێتی و کێشە هەڵپەسێردراوەکانی هەولێر و بەغدا.

درووستکردنی بەنداوی باوەنور نزیك شارۆچکەی کەلار لە ساڵی ٢٠١٣ چووە بواری جێبەجێکردنەوە و بە بودجەی ٢٣٤ ملیار دینار پلانکرابوو لە ساڵی ٢٠١٨ تەواو ببێت، کەچی لە ساڵی ٢٠٢٠ تەنیا لە ٪١٥ ی بەنداوەکە تەواو کراوە. نازانرێت بەربەستی تەواو نەبوونی گەندەڵییە، کێشەی پارتی و یەکێتییە، ئێرانە، قەیرانی دارایی بووە، یاخود حکومەتی بەغدایە.

لە ١٢ ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ حکومەتی هەرێم بڕیاریدابوو بە خەرجکردنی نزیکەی ١٣ ملیار دینار بۆ تەواوکردنی ١٢ بەنداو، پێنج بەنداو لە پارێزگای هەولێر، چوار لە پارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان و سێ بەنداویش لە پارێزگای دهۆك.

بەڕێوەبەری بەنداوەکان ئەکرەم ئەحمەد ئەو کاتە رایگەیاند ئەو پارەیە شەش بەنداو تەواو دەکات و شەشی دیکەش قۆناغی باش دەبڕن لە تەواوکردنیان. هەمان بەرپرس لە ساڵی ٢٠١٩ وتی حکومەت ٣٣ ملیار دیناری تەرخانکردووە بۆ تەواوکردنی ١١ بەنداو. پرسەکە ئەوەیە گەر بەنداوی باوەنور بە ٢٣٤ ملیار دینار تا ئێستا تەواو نەبووبێت، ئەو پرۆژانە بەو نەختینانە لێرە و لەوێ چۆن تەواو دەبن؟ ئەنجام تا ئیستا ناڕوونە.

پرسی گرنگ ئەوەیە کە ئایا حکومەتی فیدراڵی عێراق تا چەند لەگەڵ درووستکردنی ئەم بەنداوانەدایە لە دەرەوەی ئەو سێ بەنداوەی دەوترێت رازی بووەخۆی دروستی بکات، بەتایبەتی لە کاتێکدا گلدانەوەی ئاو لە بەنداوەکانی تورکیا و ئێران قەیرانی کەم ئاوی بۆ عێراق درووستکردوە؟

بێگومان ئەگەر حکومەتی هەرێم بە هەمئاهەنگی لەگەڵ بەغدا ئەو پرۆژانە ئەنجام بدات ئەوە ئەگەرەکان بۆ کێشە لە داهاتوودا کەم دەکاتەوە. بە پێچەوانەشەوە پڕ کێشمەکێش دەبێت.

سەنتەری ستراتیژی و لێکۆڵینەوەی جیهانی لە راپۆرتێکدا لە ئایاری ٢٠٢٣ دەڵێت حکومەتی هەرێم لە ٢٠٢٢ بڕیاری داوە چوار بەنداوی مەزن درووستبکات و دەوترێت بەبێ رەزامەندی بەغدایە، لەو سۆنگەیەشەوە هۆشداریداوە کە درووستکردنی ئەو بەنداوانە بۆ گلدانەوەی ئاو لەسەر حسابی شۆربوونەوەی کەمتری ئاو بەرەو ناوچەکانی باشوری عێراق ریسکێکە هەڵگری ئەگەری توندبوونەوەی گرژی ناوخۆییە لەنێوان هەولێر و بەغدا.

دەزگای فیکرە لە واشینتۆن لە ساڵی ٢٠٢٠ هۆشدارییەکی هەمان شێوەی دابوو لە راپۆرتێکدا کە دەڵێت فەشەلی هەمئاهەنگی نێودەوڵەتی و درووستکردنی زیاتری بەنداو نەک هەر مەترسی دەرەکی لەسەر ئاسایشی عێراق درووست دەکات بەڵکو زیادبوونی کێشەی کەمئاوی دەکرێت گرژی نێوان حکومەتی هەرێم و بەغدا گڕ بدات.

لە وردبوونەوە لەو ئەگەرانە پێشبینی ناکرێت بەغدا دەنگ نەکات ئەگەر بەبێ هەمئاهەنگی بەنداوەکان درووست بکرێن، لەکاتێکدا هەر وەزارەتی ئاوی عێراق ئەمساڵ رایگەیاند چوارەم ساڵە لەسەر یەك وڵات دووچاری گەورەترین وشکەساڵی بۆتەوە.

ئەو دوو بەنداوانەش کە سەرۆکی حکومەت وتی سودیان بۆ تەواوی عێراق هەیە، وەك دوکان و دەربەندیخان، هەر لەلایەن حکومەتەکانی پێشووتری بەغداوە لە سەدەی رابردوودا درووستکراون کە قەوارەی هەرێم بوونی نەبوو. سەرەڕای ئەوەی تەنانەت لە کاتی ریفراندۆم و دواتریش پرسی بەکارهێنانی ئاو دژی بەغداد لەلایەن هەندێک بەرپرسەوە بەکارهاتوە، بەڵام پرسی ئاو پرسێکی عێراقییە و هەرێمی کوردستان ناتوانێ بەتەنها هیچ بڕیارێک بدا ئەمە جگە لەوەی هەرێمی کوردستان هەرێمێکی فیدرالە لەناو دەوڵەتی عێراقدا.

جگە لەو کێشانەش، کام کۆمپانیای کام وڵات ئەو بەنداوە پلانبۆکراوانە درووست دەکات و چاودێریکردنی کارەکانیان چۆنە ئەرکی پەرلەمانتار و میدیا و رێکخراوە مەدەنییەکانە زانیاری لەسەر کۆکەنەوە بۆ رای گشتی ئەگەر حکومەت ئەو زانیاریانە پچر پچر دەداتە دەرەوە. پێویستە رای گشتی ئاگادار بێت لە ئەرکی بەرپرسیارێتی بەنداوەکان لە ئەگەری نەخوازراو لە داهاتوودا.

بەنداو چەندە لایەنی بەسوودی هەیە ئەوەندەش مەترسی هەیە گەر باش درووست نەکرێت یان لە کاتی جەنگدا تەقاندنەوەی بە ئامانج بیگیرێت.

بەنداوی موسڵ بەهۆی کێشەکانییەوە ئەمڕۆ بە “مەترسیدارترین بەنداو لە جیهاندا” دەناسێنرێت لە ئەگەری نەخوازراودا. لە ٢٠١٦ لە شەڕی داعشدا رۆژنامەی نیوۆرك تایمز ئەگەری داڕووخانی لە خودی داعش بە مەترسیدارتر بۆ سەر عێراقییەکان ئەژمارکرد.

لە گەرمەی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا بەنداوی کاکهاڤکا لە هەرێمی خێرسۆن لە ئۆکرانیانی ژێردەستی هێزەکانی روسیا تەقییەوە لە ٦ ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ و بە هەزاران کەسی دەربەدەرکرد دوای ژێرئاوکەوتنی ماڵ و زەوی و زاری کشتوکاڵیان، جگە لە کوشتنی ٥٨ هاوڵاتی و بیسەروشێنکردنی ٣٣ کەسی دیکە.

بەغدا دەکرێت پاراستنی ئەمنیەتی ئەو بەنداوانە لە داهاتوودا بکاتە پرس و بۆ ئەوانەش کە خۆی دەوترێت بڕیارە درووستیبکات لە هەرێمی کوردستان دەکرێت داوای رەوانەکردنی هێزی خۆی بۆ پاراستنیان بکات. رای گشتیش مافدارە پرسی چۆنییەتی پاراستنی ئەمنییەتی بەنداوەکان بکات لە وڵاتێکدا کە هەڕەشەی پێکدادانی چەکداری لەنێوان هێزە چەکدارییە سەربازییە سیاسییەکان ئەگەرێکی دوور نییە، جگە لەوەی هەڕەشەی هەستانەوەی گروپی وەك داعش هێشتا ئەولەویەتی ئەمنی هێزە فەرمی و نێودەوڵەتییەکانە لە عێراق.

تاكڕەویی بڕیاردان و مەترسیی بیرکردنەوەی خۆجێیییانە بۆ پرسێکی گەردونی

لەم دواییانەدا لێرە و لەوێ جار جار قەیرانی ئاووهەواش پەیوەند بە داهاتووی عێراق لەلایەن دەستەبژێرێك لە ئەکادیمیسیان و لێکۆڵەرەوانی نزیك لە حکومەتی هەرێم لە چەند کۆرێکدا باسکراوە، بەڵام نەهجێكی تاکلایەنیی بەدی دەکرێت و بانگەشە دەکات هەرێمی کوردستان و حکومەتەکەی لەو قەیرانە کە عێراق و ناوچەکەی گرتۆتەوە بەجۆرێک کەمتر بەرکەوتەی زیانەکانییەتی.

کاتێکیش هۆشیاری دەدەن لەسەر کۆچی بە ناچاری لە باشوری عیراقەوە بەرەو هەرێمی کوردستان لە باکوری عیراق بەهۆی قەیرانی ئاووهەواوە، وەك قەیرانێکی دەرەکی کە ئێخەی هەرێم بگرێت دەخوازن نیشانی بدەن.

ئەو نەهجە گەر ناسیۆنالیستانەش نەبێت بۆنی لایەنگیرییەکی سیاسیی بە تای تەرازوی هەرێمی کوردستان لێدێت کە دوورە لە پێشخستنی نەهجی چارەسەریی پێکەوەیی بۆ قەیرانێک کە نەک هەر عێراقییەکان، تەواوی ناوچەکە و هەموو جیهان بە کاریگەرییەکانییەوە دەناڵێنن. قەیرانی ئاووهەوا، وەک قەیرانی کۆرۆنا، قەیرانێک نییە هیچ وڵاتێک و هەرێمێک، تەنانەت هیچ قاڕەیەکیش بەتەنیا چارەسەریی بکا، قەیرانێکە تەنها بە هەرەوەزی\کۆڵێکتیڤ چارەسەر دەکرێ و مەترسییەکانی کەمدەکرێنەوە.

پرس لەو جۆرە لێکدانەوە تاکلایەنانە ئەوەیە خاکی هەرێمی کوردستان لە عێراقدا کوێیە؟ ناوچە جێناکۆکەکان بەشێکی زۆریان روبەڕوی ئەو کارەساتە ژینگەیییە دەبنەوە. خۆ راستە کاریگەرییەکانی قەیرانی ئاووهەوا لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە جیاوازە بەڵام وشکەساڵی و بیابانبوون لە ناوچەی گەرمیان و تا دەگاتە ناوچە کوردنشینەکانی کەرکوك و دیالە و سەڵاحەدین و نەینەوا بە هەمان ئاستی ناوچەکانی دیکەی عێراق مەترسیدارن.

ئەگەر هەر لێکۆڵەرێك ئەو ناوچانەی نەبینیبێت لە نزیکەوە و ئاشنا نەبوو بێت بە کاریگەرییەکانی قەیرانی ئاووهەوا لەسەر زەو ی و زاری کشتوکاڵی و وشکبوونەوەی ئاوی ئەڵوەن و زاپ، چاودێریکردنی پلەکانی گەرما دەکرێت بەس بێت بۆ ئەوەی سەرەداوی یەك-چارەنووسیی لەم قەیرانەدا ببینرێت. دوو ساڵە لە ناوچەکانی چەمچەماڵ و کەرکوک و خانەقین پلەکانی گەرما دەگەنە ٥١ پلەی سیلیزی لە حوزەیران و تەموزدا. ناوچە هاوسنوورییە کوردییەکانی دیکە رووبەرووی هەمان کێشە بوونەتەوە.

ئاخاوتنێکی ئاسایی لەگەڵ دانیشتوانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك لە وەرزی هاویندا دەریدەخات کە زۆر کەمن ئەوانەی بڕوا بە پلەکانی گەرما بکەن کە لە میدیاکانەوە رادەگەیەنرێن. گلەیی چەند بارە ئەوەیە کە ئامێری خوێندنەوەی پلەکانی گەرمای خۆیان پلەی گەرمای بڵندتر دەخوێنێتەوە لەوەی بانگەشەی بۆ دەکرێت لە میدیاکانەوە.

جگە لەوە، بە بیابانبوونی زەوی و زاری رۆخەکانی چەمی فورات لە رۆژئاوای کوردستان لە پاڵدەستی هەرێمی کوردستان و ئاگرکەوتنەوە لە ناوچە چیاییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان، کە چالاکوانانی ژینگە بۆ کوژاندنەوەی جار بە جار گیانی خۆیانی بۆ دەسپێرن، گەواهی دەدەن کە رەوشەکە چەندە دژوارە لە حەوزەی دیجلە و فوراتەوە لە باکوری هەرێمی کوردستان لەسەر سنووری تورکیا و ئێران و عێراق و سوریاوە بگرە تا دەگاتە کەرکوك و ناوچە کێشە لە سەرەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق. لە چەند ناوچەیەکی کوردنشینی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٤ەوە تا ئێستا بارانی بەخوڕ و لافاو هەڵدەستن و زیان دەگەیەنن بە دانیشتوانەکە لە گەرمای وەزری هاویندا لە حوزەیران و تەموزدا، کە بەر لە یەك دەیە لەمەوبەر هاوتای نەبینراوە. ئەمە جگە لەوەی لە ئازاری ئەمساڵ لافاو لە پارێزگاکانی ئورفە و ئادیەمان ١٤ کەسی کوشت و چەندەها خێزان کە لە بومەلەرزەکەی کانوونی دووەمدا بێ ماڵ و حاڵ ببوون دیسان دەربەدەر بوونەوە.

لە ئایاری ئەمساڵدا خۆڵبارینێکی چڕ عێراقی گرتەوە و بەڕێوبەرایەتی کەرکوك رایگەیاند کە ٦٣ کەس بەهۆی حاڵەتی جۆراو جۆر بەهۆی خۆڵبارینەوە سەردانیان کردوون بۆ چارەسەریی، لەناویاندا 12 منداڵ. هەر ئەو رۆژە بەڕێوەبەری گشتی کەشناسی و بومەلەرزەزانی سلێمانی وتی شەپۆلێکی خۆڵبارین رووی لە ناوچەکانی باشور و ناوەڕاستی عێراق کردووە و کاریگەرییەکەشی گەیشتووەتە هەولێر و سلێمانی و گەرمیان. کەچی باسی لەوە نەکرد چۆن خۆڵبارین دیاردەیەکە قەیرانی ئاووهەوا رەوتی روودانی خێراتر کردووە و کێشەیەکە ئێران و سوریا و کوەیت و سعودییە و ئوردن و ئیمارات وڵاتانی دیکەی کەنداو پێوەی دەناڵێنن. خۆڵبارین لە عێراق و سوریا لە ٢٠٢٢ مردنی لانیکەم شەش کەسی لێکەوتەوە، هەزارانی خستە نەخۆشخانەکان و گەشتە ئاسمانییەکانی لە چەند وڵاتی دیکە راگرت.

زۆرجار خاکە وشکەکانی عێراق دەستیان بۆ راکێشراوە وەك سەرچاوەی سەرەکی خۆڵبارینەکان لەوێشيوە بەرەو وڵاتانی دیکە، بەڵام کێشەکە ئەوەیە ئەو ناوچانەی دەیانگرێتەوە زەوی وشکیان هەیە، چی گەرمیان و کەرکوک و تەواوی هەرێمی کوردستان و ناوچە کوردییەکان لە وڵاتانی دراوسێ بن یان کوەیت و سعودیە و وڵاتانی دیکە. شارەزایان کۆکن لەسەر ئەوەی ئەگەر خۆڵبارین بۆ هەندێك ناوچە ئەنجامی رێرەوی با بێت لە ناوچە بیابانییەکانی عێراق، قەیرانی ئاووهەوا خێراتر و زۆرتری کردووە و رێژەی ژەهراویبوونەکەشی بۆ پیسبوونی ئاووهەوا دەگەڕێتەوە لەو ناوچانەی پیایدا تێپەڕ دەبێت، هەر وەك لە ئیمارات بینراوە.

بۆ ئەم قەیرانە کە سەلمێندراوە گەردوونییە و کاریگەرییەکانی زنجیرەیی کوردستان و عێراق و وڵاتانی دراوسێ و ناوچەکە و جیهانی گرتۆتەوە، خوێندنەوەی لایەنگریی تەسک و داخراو یان مامەڵەی حزبییانە تەنیا ئەنجامی بەپاشداچووی زیاترە. بانگەشەکردنی هەنگاوی تاکڕەوانە لەم بابەتەدا یان ئەو موجامەلە دیپلۆماتییانەی دەکرێت چییان لێ شین نابێت جگە لە موزایەدەکردن لە بازاڕی سیاسەتدا بۆ دەسکەوتی کورتمەودا بۆ سیاسییەکان و حزب و خیڵ و دەستە و تاقمەکانیان. داهاتووی ئەو جۆرە مامەڵەکردنە کارەساتئامێزە، مانەوەیە لەم ڕەوشەی ئەمڕۆ تیایدا یەکێتی و پارتی بەوە یەکتر تۆمەتبار دەکەن کامیان دارایی پاککردنەوەی خۆڵ و خاشاکی ئەم شار یان ئەو شار دابین دەکات و داهاتووەکەی کارەساتئامێزە.

لە رووی شوناسی سیاسیشتەوە ئەگەر ناسیۆنالیزم دەور و نەخشێکی هەبوو بێت لە سەدەی رابردوودا لە هەموو بوارەکاندا، لەم قەیراندا رۆڵێکی ئەرێنیی لێ بەدی ناکرێت گەر قەیران لەسەر قەیران زیاد نەکات و گڕی شەڕ و ماڵوێرانی نەدات، چونکە کەمکردنەوەی قەیرانی ئاووهەوا نەك پێویستی بە تێپەڕکردنی هێڵەکانی ئیتنیك و ئاین و مەزهەب و ئایدۆلۆژیای خەڵک و نەتەوەکانە، بەڵكو بەندە بە پاراستنی هاوسەنگیی ژیانی تەواوی بونەوەرانی ژینگە، کە تیایدا ژین و ژیانی هەموومان پەیوەستە بە بوون و نەبوونی ئاژەڵ و ئاو و درەختەکانمانەوە؛ بۆیە لە هیچ سەردەمێکدا وەك ئێستا کۆنسێپتی “جیهانییانە بیرکەرەوە و خۆجێییانە رەفتار بکە” بە ئاستی ئێستا مانادارنەبووە لە هەمبەر ئەم کێشەیەی هەمووانی دووچاری داهاتوویەکی تاریک کردۆتەوە.

بۆیە دنیابینییەکی جیاوازتر جێگای باسە لەوەی ئێستا هەیە لە کوردستان و عێراق و ناوچەکە بۆ دەسەڵات و بۆ کۆمەڵگە، دنیابینییەك خوڵقێنەری پێشنیاری پرۆژەی ستراتیژی پەروەردەیی و هۆشیارکردنەوەی ناوخۆیی بێت و کارنامەی درێژخایەنی هەبێت لەسەر ئاستی ناوخۆ و ناوچەیی و نێودەوڵەتی. هەنگاونان بەو ئاراستەیەشدا چەندین دەرفەتی ئەرێنیی دێنێتە پێشەوە، تەنانەت بۆ ئەو لایەنانەش کە تەنیا سیاسییانە لە دنیا دەڕوانن.

دەرفەتەکانی دەربازبوون و راسپاردە

• هەوڵدان بۆ دەرچوون لە کارەسات دەرفەت دەڕەخسێنێت، ئەم قەیرانەش هەڵگری چەند دەرفەتێکی دەربازبوونە گەر کورد خوازیاربێت خۆی لە دەوری کۆبکاتەوە. هەنگاوی یەکەمیش بنەماگرتنی هاوپشتی ژینگەیی و مرۆیییە. ئەو نەتەوانەی لەسەر ئاوی حەوزی فورات و دیجلە دەژین، کە کورد چەقیانە، چارەیەکیان نییە جگە لە تێپەڕاندنی هێڵەکانی ململانێی ئێثنیکی و مەزهەبی و سیاسی بۆ ئەوەی ئەو دو روبارە رزگار بکرێن و مەترسییە ژیانییەکە کەمبکرێتەوە.
• زۆر دوور نەڕۆین هەوڵدان بۆ دەربازبوون لە جەنگی داعش دەرفەتی مەزنی لەگەڵ خۆیدا بۆ کورد هێنا لە رووی سیاسی و دیپلۆماتی و دارایی و سەربازیی و لۆجیستییەوە. داڵدەدانی ئاوارەکان چەندە وەك ئەرکێکی مرۆیی بینرا و بەو شێوەیەش دەخرایە روو لە میدیاکانەوە، ئەوەندەش حکومەتی هەرێم سوودی لێوەرگرت بۆ پێگەی خۆی لە ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا.
• هاتنی دەیان رێکخراوی مەزنی ژینگەیی هەمان دەرفەت دەڕەخسێنێت کە لە رێگای رێخراوەکانی هاریکاری مرۆییەوە لە جەنگی داعشدا کوردیان بردە ئاستێكی بڵند لە زۆر بواری نێودەوڵەتیدا، کە پێشتر لایەنە کوردییەکان تیایاندا بوونیان نەبوو یان زۆر کەم لەو بوارانەدا بەشداربوون.
• قەیرانی ئاووهەوا کە رەهەندێکی جیهانیی هەیە دەکرێت پێگەی هەرێمی کوردستان لە ئاستی جیهانیدا برەو پێبدات. دەبێ هەرێمی کوردستان و سەرکردایەتیی کورد لە بەغداد پرسی ژینگە و گۆڕانی ئاووهەوا بکەنە پرسی هەرە پێشینەی کارەکانیان.
• ئەمە بۆ رۆژئاوای کوردستانیش وایە بەتایبەتی لەوێ کە لە رووی شوناسی سیاسییەوە بانگەشەیەکی زۆر لە رووی تیۆرییەوە بۆ بابەتی ئیکۆلۆژی و داهاتوویەکی سەوز دەکرێت، هەرچەندە رەوشی سیاسی و جەنگی بەردەوام لە سوریا دەرگای دەرفەتەکانی توندتر داخستوە بە بەراورد لەگەڵ هەرێمی کوردستان لە عێراق.
• کورد دەتوانێت بە ئەولەویەتکردنی پاراستنی ژینگە لە سەر ئاستی هەرێـمیی خۆی بگەیەنێتە پرۆژە نێودەوڵەتییەکان و پرۆژە پێشکەش بکات بۆ بەرگرتن بە کارەساتە پێشبینیکراوەکانی ئاووهەوا، ئەوەش ئەو گۆڕەپانەیە کە دەرفەتی پێشڕەوبوونی پێدەدات.
• بۆ هەرێمی کوردستان لە رووی سیاسییەوە هەنگاوی سەرەتایی کرانەوەیە بەرامبەر بەغدا و کارکردنە بۆ دۆخێکی هەمئاهەنگکراو بە ئاگاداری دەزگا نێودەوڵەتییەکان تا لە چوارچێوەی عێراقدا وەك دەوڵەت لە نەتەوە یەکگرتووەکان و دەزگا نێودەوڵەتییەکانی دیکەدا رۆڵ بگێڕێت.
• لە سوریا رەوشەکە ئاڵۆزە بەهۆی بەردوامی جەنگەوە بەڵام دواجار لەوێش فۆرمێك لە هەمئاهەنگی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی پێویست دەبێت بۆ بەرگرتن بە کارەسەتە پێشبینیکراوەکان.
• هەر لایەنێکی هەرێمی کوردستان گەر بتوانێت پەرچەمی پێشڕەویی لە هەمئاهەنگیدا لەگەڵ بەغدا لەم قەیرانەدا بگرێتە دەست دەتوانێت مۆدێلێکی نوێ لە هەمئاهەنگیش بۆ کوردانی هاوسێ بخاتەروو.
• ئەمە بۆ بۆ رۆژئاوای کوردستانیش راستە گەر لە چارەسەری سیاسیانەی دوای جەنگی سوریا رەوشێك بێتە پێشەوە تیایدا قەوارەیەكی ئۆتۆنۆمی بە سەرکردایەتی کورد دانی پێدا بنرێت. یاخود ئەوەی کە هەیە بتوانێت پشتیوانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بۆ سیاسەتی ژینگەپارێزی خۆی بەدەستبهێنیت. هەر نەبێت پرۆژەکانی بتوانێت رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی ژینگەپارێزی بۆ رۆژئاوای کوردستان راكێشێت.
• رەوتگرتن بەرەو خەمی چارەسەریی و کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئەم قەیرانە دەرفەتی ئاشتەوایی سیاسیانەش لە نێوان کورد و ناوەند بەرفراوانتر دەکات.
• پێکەوە وەستان دژ بەم کارەساتەی ژیانی هەموانی پێوە بەندە گۆرەپانێکی هاوبەشی بەرفراوانتر و لەبارتر دەکاتەوە بۆ تاوتوێکردنی پەیەوەندییەکان، یان لانیکەم بەرەوپێشچوونی ئەو هاوکاری و هەمئاهەنگییەی لە بوارەکانی دیکەدا هەن بۆ دایالۆگی چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوانیان.
• لە کەیسی هەرێمی کوردستانیشدا، نەهاتنە سەرخەتی بەغدا بۆ پرۆژەی ژینگەپارێزیی لەگەڵ رێکخراوە نیودەوڵەتییەکان هەموو شەرعیەتێکی جیهانی دەداتە هەرێم بۆ داواکردنی نێوەندگیری نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتی ئەوروپا و ڕیکخراوە مرۆیی و مافپارێز و ژینگەپارێزەکان.
• ئەگەر دەوڵەتانی جیهان و ناوچەکە داوا سیاسییەکانی کوردیان لە زۆر لایەنەوە لە چەند ساڵی رابردوودا لە بەرامبەر بەغدا پشتگوێ خستبێت، ئەم بابەتە لە فۆرمە مرۆییەکەیدا ئاسان نییە وەلابنرێت، بەتایبەتی لە کاتێکدا کاریگەرییەکانی لە سەرانسەری عێراق راستەخۆ وڵاتانی دراوسێ و جیهان دەگرێتەوە، لە پشێوی سیاسی و ئەمنی و سەرهەڵدانی شەڕی گروپی توندڕەوەوە بگرە تا دەگاتە هەڵاوسانی دارایی و قەیرانی کۆچبەران و پرسی دەسوەردانێکی دیکەی دارایی و سەربازی و سیاسی.
• کۆمەڵگەش ئەرکدارە، ئەگەر دەسەڵاتی سیاسی بێباکە لە ئاست پەروەردەی تاکەکانی کۆمەڵگە لە قوتابخانە و مزگەوت و دەزگا حکومەییەکانی خۆیدا، خێزان و خوێندکار و مامۆستایانی زانکۆ و پەیمانگە و مامۆستایانی ئاینی و چالاکوان و میدیا و رێخکراوە مەدەنیییەکان و ئەدیب و هەونەرمەندەکان ئەرکیانە خۆیان و ئێمەش بەئاگا بێننەوە. فێربوون و رەفتارکردن بۆ کەمکردنەوەی ئەم قەیرانە جگە لەوەی ئەرکێکی مرۆییە، ئەرکێکی ئاینی و ئایندەیی تەواوی کۆمەڵگەیە.
• هەرچەندە تا ئێستا حیزبێکی بەهێزی سەوز لە هەرێمی کوردستان دروستنەبوە و گۆڕانی ئاووهەوا و ژینگە بەشێک نییە لە سیاسەتی کار و ئایدیۆلۆژیای سیاسیی و فیکرییان، تەنها لە رۆژئاڤا و باکوری کوردستان پرسی ژینگە بەشێکە لە ئایدیۆلۆژیای سیاسییان، پێوێستە حیزبە سیاسییەکان بەجدی و بەقوڵی پرسەکانی ژینگە، گۆڕانی ئاووهەوا و گەرمبونی زەوی بکەنە بەشێک لە چەقی ئایدیۆلۆژییان. ئەگەر لە رۆژئاڤا و باکوری کوردستان دەرفەتی بەجێگەیاندنی پرۆژەی سەوز نەبێ بە هۆی شەڕ و ململانێ لە سوریا و رەتکردنەوەی مافەکانی کورد لە تورکیا، ئەوا لە هەرێمی کوردستاندا ئەو دەرفەتە هەیە.
• کۆنگرەیەکی نیشتیمانیی کوردستان پێویستە ببەسترێ بەتایبەت بۆ قسەکردن لەسەر پرسی ژینگە و پرسی گۆڕانی ئاووهەوا و گەرمبونی زەوی. کارکردنی هاوبەشی فراوان لەنێوان هێزەکانی هەمو پارچەکانی کوردستان پێویستە بۆ ئەوەی هەر هێزێکیش بەپێی توانا لە بەشەکەی خۆی لە کوردستان پرسی پڕۆژەی سەوز بخاتە رۆژەڤەوە.
• رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەهەمان پێوەری لایەنە سیاسییەکان ئەتوانن لەدەرەوەی حزب و حکومەت دەست بەکاری چالاکوانی بکەن و ببنە پردێك لەنێوان کۆمەڵگەی خۆیان و رێکخراو و کۆمەڵگە و ئەو دەوڵەت و دەزگا نێودەوڵەتیانەی لەسەر قەیرانی ئاووهەوا کار دەکەن.
• پرۆژەکانی ریسایکلین و بەکارهێنانی میتۆدی نوێ بە بیرۆکەی نوێی بازرگانی و ئابووری و پەروەردەیی چەندین دەرفەتی مەزن لە ئاستی وڵاتانی عەرەبی و ئاسیا و ئەوروپا و ئەمریکا دەکاتەوە بۆ ئەم نەوەیەی لە گەورەبووندایە، تا لەگەڵ هاونیشتمانییان و هاووڵاتییانی وڵاتانی ناوچەکە و جیهان وزەی لاوێتییان بۆ داهاتوویەکی پاکژ و کەم کێشەتر بەکاربهێنن، دەکرێت سەرنج بخەنە سەر بازرگانی گەشتوگوزاریی بۆ ناو دڵی سروشت و پرۆژەی ژینگەپارێزانە لەسەر بنەماکانی کۆنسێپتی بەردەوامیدان بە مانەوە Sustainability یان پرۆژەی بەکارهێنانی وزەی نوێبووەوە Renewable Energy لە بوارە جیاجیاکانی ژیان.
• لە روانگەی ئاینە ئیبراهیمیەکانەوە، کە لای موسڵمانانی کورد زۆرتر ئاشنایە بە هۆی ئیسلامەوە، ئەم جیهانەی تیایدا دەژین بەرهەمی لافاو بردنی دنیای پێشتر و ئەو مرۆڤ و بوونەوەرانەیە کە حەزرەتی نوح لەو لافاوە لە کەشتیەکەیدا رزگاری کردن و لەسەر چیای جودی لەنگەری گرت. بە ئیلهام وەرگرتن لە قودسیەتی ئەرکەکەی حەزرەتی نوح مامۆستیانی ئاینی ئەرکیانە خۆیان و کۆمەڵگە لە مەترسییەکانی قەیرانی ئاووهەوا بەئاگا بێننەوە. گرنگییەکانی ئەو موعجیزەیە کە بە هاوەڵی ئاژەڵەکان و مژدەی سەوزی چڵی داری زەیتوون هاتە بوون وانەیەکی پیرۆزە بۆ ئەرکەکانی مرۆڤ لە قەیران و کارەساتی ژینگە، هەر بۆیە تا ئەمڕۆ دەم بە دەم و پەرتوك بە پەرتوکی پیرۆز نەوە بۆ نەوە گەیەنراوە و دەگێردرێتەوە.

ئەدیب و هونەرمەندان بە هەمانشێوە ئەرکیانە رێچکەدانەر بن بۆ برەودان بە رەوانەوەی خەمی ئەگەری لەناوچوونی جوانییەکانی ژین و ژیان لە قەیرانی ئاووهەوادا. بێدەنگیان هیچ مانایەك هەڵناگرێ، چۆن دەکرێت کە ئەوان پێشەنگی خوڵقاندنی پرسیار و وەڵامەکانی رای گشتین ورتەیان لێوە نەیەت کاتێك بە بەرچاویانەوە چیاکانی کوردستان ئاگریان تێبەردەن، رووبارەکان و هۆڕەکان لە خوارویی عێراق وشك دەبن. چۆن هەستیان ناجوڵێت کە ژیان لەسەر رێگای لەناوچونە لە ساتگەلێکدا کە پێشبینی دەکرێت زێدە ناشرین و تاریك و ترسناک بن؟ ئەی بە چی هەستی هونەرییان دەجوڵێت؟

ساڵی ١٩٠٧ کاتێك رووباری دیجلە و فورات و دیالە ئاستی ئاویان زێدە هەستا و لافاو بەنداوەکانی روخاند و ئاو بەری کەرخ و رەسافەی لە بەغدای پایتەخت داپۆشی، شاعیری عێراقی مەعروف رەسافی یەك لە جوانترین بەرهەمەکانی نووسی کە تا ئێستا لە دوو توێێ مێژووی ئەو کارەساتە و لە پیاچوونەوە بە لافاوە ماڵوێرانکەرەکانی عێراق لە سەدەی رابردوودا خوێندنەوەی بۆ دەکرێت.

رەسافی وتی:

” بەغدا سڕبوون و خەوتن بەسە

ئازاری ئەم کارەساتانە کاری لێ نەکردیت؟

… وایلێهات دیالە و دیجلە و فورات 

ماڵوێرانی بۆ ئەهلی تۆ بێنن؟

ئەو سێ رووبارە سەرچاوەی ژیانن

 دەڕژێنە زەوییەکانت بەڵام ئەوان لە دەوری مردوون.” 

چەند دەیە دواتر کاتێك چیاکانی کوردستان لەژێر بۆردوومانی سوپاکەی بەعس ئاگریان تێبەردەدرا، شاعیر و هونەرمەند حەمە ساڵح دیلان بە دەم گلەیییەوە لە خەیامی شاعیرەوە یەك لە جوانترین داهێنانە شیعریەکانی خۆی لەهۆنراوەی “رەز” دا دەربڕی:

“تۆ لەسەر باکەی شوشەکەی شکاند

لەگەڵ خودا کردت بە زۆران!

 وەرە بەرەو ئەم ناوە هەڵتوتێ،

نەك شوشە شكا وا رەز ئەسوتێ!” 

لەبەرئەوەی ئێستا کەمتر دەبینرێت دێڕە شیعرێك، تابلۆیەك، پارچە موزیکێک یان فۆتۆ ستۆرییەك، فیلمێك یان پێشانگایەکی هونەری لەم ناوچەیە لەسەر مەترسی و دەرفەتەکانی دەربازبوونی قەیرانی ئاووهەوا رای گشتی شۆك یان شەرمەزار بکات و بەخەبەرمانبێنێ، لە ئەمڕۆ زووتر و لە سبەینێ درەنگتر نییە نەفەسی نەستی رەسافی و دیلان پێکبگەیەنرێن بۆ پاراستنی رووبار و رەزەکان لە فاوی بەسڕەوە تا باتیفەی زاخۆ، یەك رەوش و یەك چارەنووس.